Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz ustawy - Kodeks karny wykonawczy

– 7 –
zatrzymanemu. „Możliwość złożenia zastrzeżenia przez zatrzymującego jest w pełni
dyskrecjonalna, co otwiera drogę do arbitralności decyzji funkcjonariuszy Policji. (…)
Art. 245 § 1 in fine k.p.k. nie reguluje również, czy i ewentualnie w jaki sposób zatrzymujący
może wykorzystać informacje, w posiadanie których wszedł na skutek obecności przy
rozmowie. Art. 245 § 1 in fine k.p.k. nie przesądza w każdym razie, że informacje te powinny
być objęte zakazem dowodowym. Nie wskazuje również na okoliczności, które uzasadniają
złożenie przez zatrzymującego zastrzeżenia. Redakcja przepisu nie przesądza także – inaczej
niż w wypadku art. 73 § 2 k.p.k. uznanego przez TK w sprawie o sygn. SK 39/02 za
konstytucyjny – że zastrzeganie obecności zatrzymującego powinno być sytuacją wyjątkową.
Opinie NRA i MSW jasno wskazują, że zastrzeganie obecności (…) jest w stałym użyciu
procesowym (z opinii MSW wynika także, że jest ono regułą w przypadku postępowań
dotyczących zorganizowanych grup przestępczych). Zakwestionowany przepis nie określa
również formy, w jakiej zgłaszane jest zastrzeżenie, i nie przewiduje możliwości zaskarżenia
decyzji zatrzymującego.”
Także skutki wyroku wydanego w sprawie K 37/11 zostały odsunięte w czasie. Przepis
art. 245 § 1 k.p.k. utraci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku
w Dzienniku Ustaw, co miało miejsce w dniu 21 grudnia 2012 r.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Realizując wskazania płynące z wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego zaprezentowanej w pkt
2.1 niniejszego uzasadnienia, w tym również postulaty de lege ferenda sformułowane w motywach
tego orzeczenia, proponuje się nadanie nowego brzmienia art. 263 § 7 k.p.k. Ponadto, uwzględniając
rozstrzygnięcia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a zarazem duży stopień zaawansowania prac
nad propozycją Komisji Europejskiej w sprawie ustanowienia minimalnych norm wspólnych dla
wszystkich państw członkowskich UE w zakresie prawa dostępu do adwokata przysługującego osobom
zatrzymanym lub oskarżonym w postępowaniu karnym (COM/2011/326), projekt zakłada uchylenie
trzech jednostek redakcyjnych oraz zmianę brzmienia art. 245 § 1 k.p.k. i art. 215 § 1 ustawy z dnia 6
czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (dalej jako: k.k.w.).
3.1. Niezależnie od afirmatywnego wyroku, jaki zapadł w sprawie SK 39/02 (zob. pkt 2.2.),
proponuje się uchylenie art. 73 § 2 k.p.k. Wiąże się to ściśle z ideą zapewnienia niczym
nieskrępowanej możliwości kontaktowania się oskarżonego z jego obrońcą.
Inspiracją w tym zakresie, jak już podniesiono powyżej, mogą być zwłaszcza wyroki Trybunału
strasburskiego, który wielokrotnie opowiadał się za potrzebą zapewnienia osobie zatrzymanej czy
– 8 –
tymczasowo aresztowanej kontaktu z profesjonalnym pełnomocnikiem i to kontaktu odbywającego się
poza zasięgiem słuchu organu procesowego – por. chociażby wyrok w sprawie Brennan przeciwko
Wielkiej Brytanii (nr 39846/98). Drugą determinantą, którą wzięto pod uwagę w tym wypadku, jest
spodziewana zmiana w prawie wspólnotowym. Zgodnie z art. 7 proponowanej dyrektywy, która ma być
poświęcona opisywanej problematyce, w ustawodawstwie państw członkowskich będzie musiała
zostać zagwarantowana pełna poufność spotkań między osobą podejrzaną lub oskarżoną a jej
adwokatem. Co ważne, wymieniony art. 7 nie znalazł się w katalogu przepisów, co do których, „w
wyjątkowych okolicznościach” i do tego pod warunkiem spełnienia dalszych przesłanek, możliwe
będą pewne odstępstwa (art. 8 proponowanej dyrektywy). W tej sytuacji zatem wyraźnie rysuje się
kolizja między aktualnym brzmieniem art. 73 § 2 k.p.k. a kierunkiem, jaki wyznaczy zapewne prawo
europejskie.
Pozostaje więc całkowicie wyłączyć możliwość zastrzegania obecności prokuratora lub
upoważnionej przez niego osoby podczas porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą.
Wraz z wejściem w życie projektowanej ustawy dokonanie tego typu zastrzeżenia nie będzie możliwe
nawet na zasadzie wyjątku, czyli – jak przewiduje dziś przepis – w owym „szczególnie uzasadnionym
wypadku”. Podkreślenia wymaga przy tym fakt, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17
lutego 2004 r. nie stoi na przeszkodzie wprowadzeniu tak daleko idącej zmiany w procedurze karnej.
Uznanie bowiem, że dane ograniczenie mieści się w wyznaczonych przez ustawę zasadniczą ramach
dopuszczalnej ingerencji ustawodawcy w sferę gwarancji konstytucyjnych, nie wyklucza per se
późniejszej rezygnacji z tego typu ograniczenia.
Według Senatu oczywistym jest, iż omawiane tutaj gwarancje związane z prawem do obrony
powinny w pełnym zakresie obejmować zarówno kontakty w postaci rozmowy (czy to bezpośredniej,
czy też prowadzonej przy użyciu środków umożliwiających kontaktowanie się na odległość), jak i te
przybierające formę korespondencyjną. Stąd też w projekcie proponuje się uchylenie art. 73 § 3 k.p.k.
Oznacza to, że prokurator utraci także możliwość zarządzenia kontroli korespondencji podejrzanego z
obrońcą, co o tyle stanowić będzie wykonanie wyroku z dnia 10 grudnia 2012 r., że wyeliminowane
zostanie samo ograniczenie, które Trybunał podważył ze względu na brak ustawowych przesłanek.
Takie rozwiązanie będzie skądinąd spójne z projektowanym brzmieniem art. 7 dyrektywy o prawie
dostępu do adwokata, gdyż przepis ten ma stanowić wprost o poufności korespondencji, rozmów
telefonicznych i innych form komunikacji, przewidzianych prawem krajowym.
Na marginesie warto nadmienić, iż uchylenie w art. 73 k.p.k. dodatkowo § 4 jest jedynie
konsekwencją legislacyjną decyzji podjętej co do paragrafów poprzedzających. Analogiczny charakter
ma również zaproponowana w art. 2 projektu zmiana brzmienia art. 215 § 1 k.k.w.
3.2. Powyższe uwagi można też odnieść w całej rozciągłości do zmiany objętej art. 1 pkt 2
projektowanej ustawy. W tym przypadku proponuje się ograniczenie treści art. 245 § 1 k.p.k. do
– 9 –
formuły przesądzającej zasadę, że na żądanie zatrzymanego należy mu niezwłocznie umożliwić
nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę.
Podniesienie w tym zakresie poziomu ochrony praw osoby zatrzymanej – podobnie jak i praw
tymczasowo aresztowanego na gruncie art. 73 k.p.k. – uczyni zadość sugestiom Trybunału
Konstytucyjnego, a przy tym, zważywszy na standardy wypracowane przez ETPC, stanowić będzie
wypełnienie zobowiązań prawno-międzynarodowych ciążących na państwie polskim (art. 9
Konstytucji).
3.3. Co się tyczy zaś rozwiązań wprowadzanych w art. 263 § 7 k.p.k., to po pierwsze
gwarancyjny charakter tego przepisu zostanie wzmocniony przez wyliczenie przesłanek, które mogą
uzasadniać przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd pierwszej
instancji pierwszego (nieprawomocnego) rozstrzygnięcia co do meritum sprawy. Wyłączona zostanie
tu możliwość powołania się na okoliczność ujętą w art. 258 § 2 k.p.k., a zatem rozstrzygając o
dalszym stosowaniu tymczasowego aresztowania, sądy będą musiały wykazać istnienie – obok rzecz
jasna przesłanek ogólnych – przesłanki z art. 258 § 1 k.p.k. (chodzi o uzasadnioną obawę ucieczki lub
ukrywania się oskarżonego bądź uzasadnioną obawę, że oskarżony będzie nakłaniał do składania
fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne) lub
przesłanki, o której mowa w art. 258 § 3 k.p.k. (uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono
popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub
bezpieczeństwu powszechnemu).
Po drugie, w projektowanym przepisie przewidziano cezurę czasową dla stosowania
tymczasowego aresztowania. Od razu wszak podkreślić należy, że wyznaczona granica pięciu lat
będzie miała charakter względny – sąd apelacyjny będzie władny przedłużyć stosowanie
tymczasowego aresztowania na wniosek sądu właściwego (czyli tego, przed którym dana sprawa się
toczy), a gdy sprawa zawiśnie przed sądem apelacyjnym, o dalszym stosowaniu tymczasowego
aresztowania decydował będzie ten sąd, ale w innym równorzędnym składzie. Nie da się ukryć, że
regulacja ta jest wzorowana na postanowieniu art. 263 § 4 k.p.k., gdzie kwestię przedłużenia aresztu
tymczasowego ponad terminy określone w art. 263 § 2 i 3 k.p.k. również powierzono kognicji sądu
apelacyjnego jako tego który stoi najwyżej w hierarchii sądów powszechnych i z tego też względu
składa się z sędziów dysponujących największym doświadczeniem orzeczniczym.
Będące nowością zaangażowanie sądu apelacyjnego na tym etapie, wywołało potrzebę ustalenia
właściwości sądu w przypadku zaskarżenia postanowienia przez oskarżonego. Senat zdecydował się
przy tym na skorzystanie z instytucji instancji poziomej, występującej już w art. 263 § 5 k.p.k.
Dlatego projektowany przepis stanowi o odpowiednim jego stosowaniu.
Proponowane brzmienie art. 263 § 7 k.p.k. znajduje wsparcie w stanowisku samego Trybunału,
który w uzasadnieniu wyroku z dnia 20 listopada 2012 r. zaznaczył, że art. 31 ust. 3 Konstytucji
– 10 –
pozwala na ograniczenie konstytucyjnych praw i wolności ze względu na potrzebę ochrony praw i
wolności innych osób lub bezpieczeństwa i porządku publicznego. „[W]prowadzenie bezwzględnej
granicy czasowej dopuszczalnego pozbawienia wolności w ramach tymczasowego aresztowania w
wielu sytuacjach pozostawałoby w kolizji z tymi dobrami. Nie sposób bowiem uznać, że niezgodne z
Konstytucją byłoby stosowanie tego środka zapobiegawczego względem osób, które własnym
zachowaniem utrudniają lub uniemożliwiają przeprowadzenie postępowania karnego (matactwo,
ucieczka lub ukrywanie się), albo stanowią zagrożenie dla innych osób lub bezpieczeństwa
publicznego (wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego nowego ciężkiego
przestępstwa). Z przepisów Konstytucji nie da się wyprowadzić ściśle określonej granicy czasowej,
poza którą pozbawienie wolności stanowi ingerencję w istotę tego prawa. Zarówno w orzecznictwie
europejskim, jak i literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na konieczność indywidualnej oceny
każdego przypadku oraz przyczyn leżących u podstaw stosowania tymczasowego aresztowania, a
także przedłużającego się postępowania karnego.”

4. Skutki projektowanej ustawy
Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks karny
wykonawczy uwzględnia stanowisko Trybunału Konstytucyjnego przedstawione w sprawach SK 3/12, K 25/11
oraz K 37/11. Podstawowym jego skutkiem będzie wobec tego zastąpienie regulacji, które nie czynią zadość
standardom konstytucyjnym, takimi, które będą zgodne z art. 40 oraz art. 41 ust. 1 i 4, a także art. 42 ust. 2
Konstytucji.
Wraz z wejściem w życie projektowanych zmian przepisy k.p.k. oraz k.k.w. zostaną dostosowane również
do wymogów sformułowanych w orzecznictwie strasburskim. Dotyczy to nie tylko szczególnej rangi, jaką
Europejski Trybunał Praw Człowieka nadaje prawu do obrony czy też zasadzie poufności korespondencji
tymczasowo aresztowanego z obrońcą. Jeszcze większe znaczenie może mieć w tym kontekście proponowana
nowelizacja art. 263 § 7 k.p.k. Otóż, chodzi o wyeliminowanie zjawiska zbyt długich aresztów tymczasowych, na
które Trybunał w Strasburgu już niejednokrotnie zwracał uwagę rozstrzygając skargi obywateli polskich.
Przykładem mogą być tutaj zwłaszcza wyroki z 2012 r. w sprawach Ruprecht przeciwko Polsce (orzeczenie z dnia
21 lutego 2012 r., 39912/06) oraz Piechowicz przeciwko Polsce (orzeczenie z dnia 17 kwietnia 2012 r., 20071/07),
o których zresztą Trybunał Konstytucyjny wspomniał w swym wywodzie. Można także dodać, że pewne zalecenia
w tym zakresie zawiera też Rezolucja Tymczasowa CM/ResDH (2007/75) Komitetu Ministrów Rady Europy,
którą to państwo polskie powinno wcielić w życie zgodnie z wiążącymi je zobowiązaniami międzynarodowymi.
Wprowadzenie nowych kryteriów determinujących możliwość przedłużenia stosowania
tymczasowego po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji może w praktyce wpłynąć
również na przyspieszenie postępowań karnych. Bardziej rygorystyczne przesłanki oraz ograniczenie
czasowe mogą bowiem mobilizować sądy do szybszego rozpoznania sprawy (tj. dopóki oskarżony
pozostaje w areszcie tymczasowym). To z kolei może przyczynić się do poprawy wizerunku wymiaru
– 11 –
sprawiedliwości. Wypada też dodać, iż uchylenie art. 73 § 2–4 k.p.k. oraz nowelizacja art. 245 k.p.k. i
art. 215 § 1 k.k.w. powinny skutkować mniejszym angażowaniem kadr prokuratury, a także
poszczególnych służb dokonujących zatrzymań. Prokuratorzy oraz funkcjonariusze zyskają więc
możliwość przeprowadzenia w tym czasie innych czynności postępowania przygotowawczego, co
niewątpliwie sprzyjać będzie jego większej sprawności.
Szacuje się, że proponowana nowelizacja nie spowoduje wzrostu wydatków z budżetu państwa. Odnosi
się to nade wszystko do zmian objętych art. 1 pkt 1 i 2 oraz art. 2 projektu. Ewentualne koszty, wywołane
stosowaniem art. 263 § 7 k.p.k. w nowym brzmieniu, mogą natomiast jak się wydaje znaleźć pokrycie w puli
środków zaplanowanych w części piętnastej budżetu – „Sądy powszechne”. Aczkolwiek w opinii pisemnej,
przekazanej przez Ministra Sprawiedliwości przed pierwszym czytaniem projektu, znalazło się stwierdzenie, iż
dokładne ustalenie skutków finansowych projektowanej ustawy w omawianym zakresie nie jest możliwe, a co się
z tym wiąże nie sposób zweryfikować założenia o braku dodatkowych kosztów po stronie Skarbu Państwa.
Projektowana ustawa nie oddziałuje na inne jednostki organizacyjne sektora finansów
publicznych, w tym nie pociąga za sobą skutków dla jednostek samorządu terytorialnego.

5. Konsultacje
Projekt w pierwotnym brzmieniu, wniesiony do Marszałka Senatu (druk senacki nr 301), został
przesłany do zaopiniowania następującym podmiotom: Ministrowi Sprawiedliwości, Prokuratorowi
Generalnemu, Krajowej Radzie Prokuratury, Stowarzyszeniu Prokuratorów RP, Sądowi
Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, Stowarzyszeniu Sędziów Polskich IUSTITIA,
Stowarzyszeniu Sędziów THEMIS, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców
Prawnych, Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego,
Rzecznikowi Praw Obywatelskich oraz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Krajowa Rada Prokuratury, Sąd Najwyższy, Krajowa Rada Sądownictwa oraz Prokuratoria
Generalna Skarbu Państwa poinformowały, że nie zgłaszają uwag do przedstawionego przedłożenia.
Stowarzyszenie Sędziów Polskich IUSTITIA, Stowarzyszenie Sędziów THEMIS, Naczelna Rada
Adwokacka, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, jak również Rzecznik Praw Obywatelskich nie
zajęli stanowiska pisemnego w sprawie, natomiast pozostałe podmioty przekazały obszerne opinie na
temat projektu.
W szczególności Minister Sprawiedliwości zauważył, że w Sejmie toczą się prace nad
rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks
karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), w którym to przewidziano m.in. nowelizację
art. 73 § 2 i 3 k.p.k. Niemniej Minister pozytywnie ocenił brzmienie, jakie w odniesieniu do tych
przepisów, a ponadto także art. 245 § 1 k.p.k., zaproponowano w projekcie senackim, z wyjątkiem
wszakże przesłanek „zgody prokuratora bezpośrednio przełożonego” (art. 73 § 2) oraz „zgody