Poselski projekt ustawy o świadomym rodzicielstwie

Rażące naruszenia praw reprodukcyjnych, jakich się Polska dopuszcza w stosunku do swoich
obywatelek, były już dwukrotnie przyczyną przegranej przed Europejskim Trybunałem Praw
Człowieka w Strasburgu: w 2007 roku w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce i w 2011 roku w
sprawie R.R. przeciwko Polsce Trybunał orzekł na korzyść poszkodowanych. Jakkolwiek
kwestia zdrowia reprodukcyjnego nie jest przedmiotem regulacji prawnych w
ustawodawstwie Unii Europejskiej, to warto zauważyć, że Polska jest jednym z ostatnich
krajów UE (obok Irlandii i Malty) o tak restrykcyjnym ustawodawstwie aborcyjnym. W
ostatnim czasie Hiszpania i Portugalia zliberalizowały swoje ustawodawstwo.

3. Różnica pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Projekt ustawy o świadomym rodzicielstwie ma nie tylko zapewnić zgodność ustawodawstwa
zwykłego z Konstytucją RP, ale stworzyć także nowoczesny system pozwalający na
faktyczną (a nie tylko deklaratywną) realizację praw reprodukcyjnych i ochronę zdrowia
reprodukcyjnego. Projekt ma naprawić istniejącą lukę w polskim prawodawstwie, tzn. brak
funkcjonujących i przestrzeganych przepisów o świadomym rodzicielstwie i innych prawach
reprodukcyjnych.
Główne założenia projektu opierają się na przekonaniu, że prawa reprodukcyjne to prawa
człowieka, a świadome rodzicielstwo to nie tylko prawo do usunięcia ciąży, ale także prawo
do informacji o własnej seksualności (edukacja seksualna) oraz prawo do decydowania o tym,
kiedy, ile i w jakich odstępach czasu chce się mieć dzieci (refundowana antykoncepcja).
Projekt ustawy reguluje sprawy związane z prawem do informacji, edukacji, poradnictwa i
środków umożliwiających podejmowanie decyzji w zakresie świadomego rodzicielstwa (art.
1) poprzez:
- zapewnienie dzieciom i młodzieży dostępu do wiedzy o świadomym rodzicielstwie, zdrowiu
i seksualności człowieka;
- zapewnienie dostępności nowoczesnych metod i środków zapobiegania ciąży;
- stworzenie możliwości legalnego i bezpiecznego przerywania ciąży;
- zapewnienie kobiecie w ciąży pełnej opieki, zdrowotnej (m.in. poprzez dostęp do badań
prenatalnych i zajęcia w szkole rodzenia) i materialnej;
- zagwarantowanie, że świadczeniodawca, który ma podpisaną umowę z Narodowym
Funduszem Zdrowia, będzie się wywiązywał z zakontraktowanych świadczeń.
Art. 2 projektu ustawy zawiera słowniczek pojęć definiujący pojęcia takie jak: prawa
reprodukcyjne, środki zapobiegania ciąży, świadome rodzicielstwo, przerywanie ciąży,
badania prenatalne, opieka zdrowotna nad kobietą w ciąży, świadczeniodawca, zgodne z
terminologią dokumentów międzynarodowych i standardami Światowej Organizacji Zdrowia.
Warto podkreślić, że tym samym do polskiego języka prawnego zostanie wprowadzone
pojęcie „prawa reprodukcyjne”.
39

Art. 3 gwarantuje każdemu prawo do samostanowienia w dziedzinie rozrodczości w
warunkach umożliwiających świadome decydowanie o rodzicielstwie. Zawiera przykładową,
otwartą listę działań jednostek administracji publicznej zmierzających do realizacji celu,
jakim jest ochrona świadomego rodzicielstwa.
Art. 4 nakłada na organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego obowiązek
zapewnienia realizacji praw reprodukcyjnych. Precyzuje również zasady współpracy z
organizacjami pozarządowymi działającymi w obszarze praw reprodukcyjnych zgodnie z
ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
(Dz. U. z 2010, nr 234, poz. 1536 z późn. zm.).
Art. 5 określa obowiązki organów administracji rządowej i samorządowej w zakresie opieki
zdrowotnej nad kobietą w ciąży i udzielania jej pomocy. Szczegółowy zakres, formy i tryb
przyznawania świadczeń, o których mowa w ust.1, określi Rada Ministrów w drodze
rozporządzenia. Ust. 2 przyznaje uczennicy w ciąży uprawnienie do skorzystania z urlopu i
pomocy niezbędnej do ukończenia edukacji.
Art. 6 wprowadza do programów nauczania szkolnego obowiązkowy przedmiot „wiedza o
seksualności człowieka” w wymiarze nie mniejszym niż jedna godzina lekcyjna tygodniowo.
Przedmiot ten będzie dostosowany do wieku, zdolności poznawczych oraz potrzeb uczniów i
uczennic i ma obowiązywać od pierwszej klasy szkoły podstawowej. Treści programowe
mają obejmować informacje na temat seksualności człowieka i praw reprodukcyjnych,
ochrony przed przemocą seksualną, a także metod i środków zapobiegania ciąży, sposobów
zabezpieczania się przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV/ AIDS, i
kształtowania wolnych od przemocy, partnerskich relacji w związkach i równości płci w
społeczeństwie. Minister właściwy do spraw edukacji i wychowania w porozumieniu z
ministrem właściwym do spraw zdrowia ustali w drodze rozporządzenia zakres treści
nauczania i wprowadzi do systemu dokształcania nauczycieli ww. tematykę. Fakt, że
przedmiot ten będzie nauczany przez osoby mające odpowiednie przygotowanie, będzie
gwarancją przekazywania uczniom i uczennicom rzetelnych i obiektywnych informacji o
seksualności człowieka, wolnych od indoktrynacji, dzięki czemu będą mieli wiedzę
pozwalającą im zabezpieczać się w przyszłości przed niebezpiecznymi zachowaniami
seksualnymi, nieplanowaną ciążą i skuteczniej chronić swoje zdrowie.
Art. 7 nakłada na organy administracji rządowej i samorządowej obowiązek zapewnienia
rzeczywistego dostępu do metod i środków zapobiegania ciąży. Jednocześnie w ust. 2
gwarantuje się refundację środków antykoncepcyjnych na zasadach określonych w przepisach
ustawy z dnia 12 maja 2011 roku o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego
przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (Dz. U. z 2011 r., nr 122, poz. 696).
Refundacją mają być objęte również środki antykoncepcji postkoitalnej, co wynika z definicji
środków zapobiegania ciąży ujętej w art. 2 niniejszego projektu ustawy. Prawo do bezpłatnej
antykoncepcji będą miały również osoby znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej. Takie
sformułowanie warunków dostępności środków zapobiegania ciąży nie tylko umożliwi dostęp
do nowoczesnych metod i środków planowania rodziny większej liczbie kobiet, niezależnie
od ich statusu ekonomicznego, ale także będzie ratunkiem dla kobiet zgwałconych, żeby
40

mogły zabezpieczyć się przed niechcianą ciążą, będącą skutkiem traumatycznych przeżyć. Z
doświadczeń innych krajów wynika, że pełna dostępność antykoncepcji postkoitalnej
przyczyniła się znacznie do zmniejszenia liczby nieplanowanych ciąż i zabiegów przerywania
ciąży. Skorzystać z niej bowiem mogą kobiety w sytuacji awaryjnej, tj. w przypadku seksu
bez zabezpieczenia, albo gdy zawiodły inne metody zabezpieczania się przed niechcianą
ciążą. Ust. 4 art. 7 zobowiązuje samorządy powiatowe do utworzenia i finansowania
placówek prowadzących poradnictwo z zakresu świadomego rodzicielstwa i pozostałych praw
reprodukcyjnych. Sieć takich placówek na szczeblu powiatu poprawi dostęp do ochrony
zdrowia reprodukcyjnego.
Celem art. 8 jest zapewnienie dostępności kobiet do świadczeń zdrowotnych z zakresu
wspomagania prokreacji, w szczególności prawa do bezpłatnego skorzystania z tego
uprawnienia do trzech cyklów leczenia..
Celem art. 9 jest uregulowanie kwestii przerywania ciąży. Zgodnie z intencją projektodawców
decyzja o przerwaniu ciąży powinna należeć wyłącznie do kobiety, embrion nie jest bowiem
podmiotem praw. Kobieta ma prawo do przerwania ciąży bez żadnych ograniczeń w
pierwszym trymestrze ciąży. Przerwania ciąży dokonuje lekarz w możliwie najwcześniejszym
stadium ciąży, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej, w tym także metodami
farmakologicznymi. Zabieg należy przeprowadzić nie później niż w ciągu 72 godzin od
wyrażenia zgody przez kobietę. Powyżej 12. tygodnia ciąży zabieg można przeprowadzić,
jeżeli zaistnieje któraś z trzech wymienionych przesłanek: 1) ciąża stanowi zagrożenie dla
życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, 2) występuje duże prawdopodobieństwo ciężkiego i
nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, 3)
ciąża jest następstwem czynu zabronionego. We wszystkich tych przypadkach ostateczną
decyzję o kontynuowaniu lub przerwaniu ciąży podejmuje kobieta po otrzymaniu informacji
medycznej. W przypadkach określonych w ust. 2 pkt 2 przerwanie ciąży jest dopuszczalne do
24. tygodnia ciąży, w przypadkach określonych w ust. 2 pkt 3 do 18. tygodnia ciąży. W
przypadku, gdy ciąża zagraża zdrowiu i życiu kobiety oraz gdy wykryta choroba
uniemożliwia płodowi samodzielne życie i nie ma możliwości jej wyleczenia, przerwanie
ciąży jest dopuszczalne bez ograniczeń. Proponując powyższe zapisy, projektodawcy opierali
się na obecnie obowiązującej ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, która taki zamknięty katalog przesłanek
zawiera, a także na najnowszych ustawach liberalizujących prawo do przerywania ciąży,
przyjętych w Hiszpanii i Portugalii.
Art. 10 ma na celu zapewnienie poszanowania godności osobom małoletnim lub kobietom
całkowicie ubezwłasnowolnionym w odniesieniu do ich praw reprodukcyjnych. Choć to
przedstawiciel ustawowy musi wyrazić zgodę na przeprowadzenie zabiegu przerwania ciąży,
to zarówno osoba małoletnia, jak i kobieta całkowicie ubezwłasnowolniona muszą się na
zastosowanie tej procedury medycznej zgodzić. Jeśli przedstawiciel ustawowy nie wyrazi
zgody, wówczas decyzję podejmuje sąd opiekuńczy. Warto podkreślić, że osoby małoletnie
powyżej 13. roku życia muszą wyrazić pisemną zgodę, a osoby małoletnie poniżej 13. roku
życia mają prawo do wyrażenia własnej opinii. W przypadku kobiety ubezwłasnowolnionej
41

całkowicie wymagana jest także pisemna zgoda tej osoby, chyba że na jej wyrażenie nie
pozwala stan jej zdrowia psychicznego.
Zgodnie z art. 11 przerwanie ciąży jest świadczeniem zdrowotnym w rozumieniu ustawy o
świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Ponadto celem art.
11 jest zapewnienie kobietom w ciąży kompleksowych świadczeń, w tym związanych z
przerywaniem ciąży. Zobowiązuje do tego świadczeniodawcę, który zawarł umowę z
Narodowym Funduszem Zdrowia, ust. 2. Ponadto ust. 3 nakłada na świadczeniodawcę
obowiązek publicznego udostępnienia listy imion i nazwisk wszystkich lekarzy
współpracujących ze świadczeniodawcą, którzy powołują się na tzw. klauzulę sumienia (art.
39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty), odmawiając
udzielania świadczeń zdrowotnych związanych z przerywaniem ciąży. Lista ta ma być
udostępniana kobiecie na jej indywidualne żądanie. Obowiązkowe ma być (w świetle art. 11
ust. 3 pkt 3 zgłoszenie jej do Narodowego Funduszu Zdrowia i opublikowanie w Biuletynie
Informacji Publicznej (art. 11 ust. 4). Ponadto Narodowy Fundusz Zdrowia rozwiązuje
umowę ze świadczeniodawcą, jeśli nie zapewnia on, pomimo możliwości, kompleksowych
świadczeń zdrowotnych związanych z opieką zdrowotną nad kobietą w ciąży, także tych
związanych z przerywaniem ciąży, i nie wywiązuje się z obowiązków wyszczególnionych w
art. 11 ust. 3. Celem tak sformułowanego art. 11 jest zagwarantowanie rzeczywistej
dostępności do świadczeń zdrowotnych, w szczególności związanych z przerywaniem ciąży.
Art. 12 stanowi gwarancję zachowania tajemnicy we wszystkich sprawach wynikających z
nowej ustawy. Celem tak sformułowanego przepisu jest poszanowanie prywatności.
Odpowiedzialność za ujawnienie tajemnicy spoczywa na świadczeniodawcy, a osoba
pokrzywdzona ujawnieniem tajemnicy zawodowej w sprawach regulowanych nową ustawą
ma prawo żądać odpowiedniej sumy tytułem odszkodowania lub zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę. Warto podkreślić, że miały już miejsce przypadki złamania
tajemnicy lekarskiej i narażenia na szkodę pacjentek, dlatego wprowadzone sankcje powinny
być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające, aby w przyszłości prywatność osób
korzystających z porad i świadczeń w zakresie zdrowia reprodukcyjnego, była lepiej
chroniona.
Przepisy zawarte w art. 13-16 dostosowują obecnie prawo do zmian wprowadzanych
niniejszym projektem.
W art. 13 zmieniona zostaje ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i
przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów.
1. Celem tej zmiany jest uzupełnienie istniejących regulacji o warunki stosowania metod
rozrodu wspomaganego medycznie (tzw. „metoda in vitro”) i działania banków komórek
rozrodczych i zarodków. W istniejącym stanie prawnym komórki rozrodcze i zarodki są
wyłączone spod działania nowelizowanej ustawy, a działające w Polsce instytucje zajmujące
się rozrodem wspomaganym medycznie nie podlegają właściwej kontroli, co może mieć
wpływ na bezpieczeństwo pacjentów oraz komórek rozrodczych i zarodków. Zmiana ustawy
przygotowuje polski system prawny do ratyfikacji podpisanej przez Polskę Konwencji o
ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny z
42

dnia 4 kwietnia 1997 r. Projekt otwiera drogę do przyjęcia ustawy upoważniającej Prezydenta
Rzeczpospolitej Polskiej do ratyfikacji tej Konwencji.
Projekt ustawy dostosowuje polskie przepisy do wymagań dyrektywy Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. nr 2004/23/WE w sprawie ustalenia norm
jakości i bezpiecznego oddawania, pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania,
przechowywania i dystrybucji tkanek i komórek ludzkich oraz dyrektyw wykonawczych
Komisji Europejskiej do powołanej dyrektywy, tj. z dnia 8 lutego 2006 r. nr 2006/17/EC w
sprawie niektórych wymagań technicznych dotyczących dawstwa, pobierania i badania
tkanek i komórek ludzkich oraz z dnia 24 października 2006 r. nr 2006/86/WE w zakresie
wymagań dotyczących możliwości śledzenia, powiadamiania o poważnych i niepożądanych
reakcjach i zdarzeniach oraz niektórych wymagań technicznych dotyczących kodowania,
przetwarzania, konserwowania, przechowywania i dystrybucji tkanek i komórek ludzkich.
Projekt ustawy wdraża wyżej wymienione dyrektywy w zakresie bezpieczeństwa
zdrowotnego pacjentów, poszerzając je o ponadstandardową ochronę zarodków i prawo do
poznania pochodzenia genetycznego przez pełnoletnie dziecko urodzone wskutek
zastosowania metod rozrodu wspomaganego medycznie.
Główne założenia ustawy to skuteczność metody, bezpieczeństwo zdrowotne osób
uczestniczących w procedurze rozrodu wspomaganego medycznie oraz maksymalna ochrona
zarodków. Ustawa nie odnosi się do procedury medycznej, ale do warunków, w jakich można
ją wykonać, dostępności oraz pozwoleń i nadzoru Państwa nad prawidłowością
przeprowadzania procedur rozrodu wspomaganego medycznie. Nowelizacja włącza komórki
rozrodcze i zarodki do istniejących przepisów, przez co obecne regulacje sanitarne,
medyczne, szkoleniowe i nadzorcze obejmą także komórki rozrodcze i zarodki. Ustawa
rozszerza uprawnienia już istniejących instytucji i daje delegacje dla ministra właściwego do
spraw zdrowia, aby objął protokołami medycznymi postępowanie w zakresie rozrodu
wspomaganego medycznie. Oznacza to uprawnienie do wydania rozporządzeń, które
uregulują kwestie badań dawców i biorców, standardowych testów, jakim muszą się poddać
przed rozpoczęciem procedur, zbierania i przechowywania oraz udostępniania informacji o
dawcach i biorcach komórek rozrodczych i zarodków.
2.
Włączenie do regulacji komórek rozrodczych i zarodków implikuje konieczność
zmiany tytułu ustawy, który otrzymuje brzmienie „o pobieraniu, przechowywaniu i
przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów oraz postępowaniu z zarodkami ludzkimi”.
Z uwagi na specyfikę regulacji konieczne stało się uzupełnienie słownika terminów, którymi
posługuje się ustawa. Wprowadzono m.in. definicje sposobów przekazywania komórek
rozrodczych i zarodków (bezpośrednie użycie, dawstwo partnerskie, udostępnianie)
odpowiadających metodom rozrodu wspomaganego medycznie, komórki rozrodczej, ośrodka
rozrodu wspomaganego medycznie i samego rozrodu wspomaganego medycznie
zdefiniowanego jako metodę stosowaną w przypadkach niezamierzonej bezdzietności z
wykorzystaniem komórek rozrodczych lub zarodków, z wyłączeniem inseminacji
naszyjkowej nasieniem partnera (jako metody najpowszechniejszej, która nie wymaga
odrębnej regulacji z punktu widzenia prawidłowości przeprowadzanych procedur i
43