Poselski projekt ustawy o świadomym rodzicielstwie

art. 13 niniejszej ustawy, zachowują moc do dnia wejścia w życie przepisów wykonawczych
wydanych na podstawie art. 3 ust. 14, art. 27 ust. 6 i 7, art. 29 ust. 3, art. 36 ust. 9, art. 37e,
art. 40a ust. 8 oraz art. 41 ust. 8 tej ustawy, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, jednak
nie dłużej niż przez 12 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy.

Art. 20.
Ustawa wchodzi w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia.
34

UZASADNIENIE

1. Potrzeba i cel wydania ustawy
Projekt ustawy o świadomym rodzicielstwie został opracowany w oparciu o zgłaszane od
wielu lat postulaty organizacji pozarządowych działających na rzecz praw kobiet. Ma on na
celu zapewnienie zgodności ustawodawstwa zwykłego z Konstytucją RP.
Jakkolwiek prawa reprodukcyjne, rozumiane jako prawo do ochrony zdrowia
reprodukcyjnego i samostanowienia w sprawach prokreacji, należą do kanonu podstawowych
praw człowieka i choć chroni je także Konstytucja RP, nakazując poszanowanie prawa do
godności (art. 30), gwarantując każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego,
rodzinnego oraz decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47), prawo do ochrony zdrowia
(art. 68) oraz ochronę macierzyństwa i rodzicielstwa (art. 18), to jednak konstytucyjne
gwarancje w sferze praw reprodukcyjnych są niedostatecznie zapewnione przez
ustawodawstwo zwykłe. Projektowana regulacja prawna ma zmienić ten stan rzeczy.

2. Rzeczywisty stan w dziedzinie, która ma być unormowana
Obowiązująca od 1993 roku ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży nie zapewnia dostatecznej możliwości
realizacji praw reprodukcyjnych. Ustawa nie tylko nie zlikwidowała zjawiska przerywania
ciąży, ale co więcej, przyczyniła się do rozwoju podziemia aborcyjnego w Polsce. Choć
oficjalne statystyki, przytaczane w sprawozdaniach rządu z wykonania ww. ustawy, mówią o
kilkuset zabiegach rocznie (w 2009 roku było ich 538), to według danych organizacji
pozarządowych przeprowadza się ich od 80 do 190 tys. rocznie. Jednocześnie notorycznie
łamane jest prawo kobiet do przerywania ciąży w przypadkach, które ustawa dopuszcza,
czyli: a) gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, b) badania
prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i
nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, c)
zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku przestępstwa. Lekarze,
powołując się na klauzulę sumienia, odmawiają wykonania zabiegu i mimo iż mają taki
obowiązek, nie wskazują innej placówki, gdzie kobieta mogłaby przerwać ciążę. Często też
tak długo zwlekają z wydaniem odpowiedniego zaświadczenia, że na przeprowadzenie
zabiegu jest już za późno. Zdeterminowane kobiety decydują się na przerwanie ciąży w
podziemiu aborcyjnym lub zagranicą, tzw. turystyka aborcyjna staje się bowiem coraz
bardziej powszechnym zjawiskiem.
Zupełny brak dozoru nad stosowaniem przez lekarzy klauzuli sumienia powoduje, że nie
tylko odmawia się kobietom prawa do przerwania ciąży w przypadkach, które dopuszcza
ustawa z 1993 roku, ale także ogranicza się im dostęp do badań prenatalnych. Kobietom
trudno uzyskać skierowanie na badania, nawet jeśli istnieją po temu wyraźne wskazania
medyczne. W 2009 roku wykonano 5 795 badań inwazyjnych, mimo iż przysługiwały one 45
100 kobietom, bo tyle kobiet w przedziale wiekowym 35-44 lata urodziło dzieci, a właśnie
35

wiek powyżej 35. roku życia jest m.in. przesłanką do przeprowadzenia u ciężarnej badań
prenatalnych. Tymczasem np. w Republice Czeskiej, kraju o znacznie mniejszej liczbie
ludności niż Polska, wykonuje się tych badań 19 razy więcej.
Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży z 1993 roku nie zmniejszyła liczby aborcji m.in. wskutek ograniczonej
dostępności antykoncepcji i braku poradnictwa oraz braku edukacji seksualnej w szkołach.
Badania pokazują, że Polska znajduje się na ostatnim miejscu w Europie, jeśli chodzi o
stosowanie nowoczesnych metod antykoncepcji (według danych Światowej Organizacji
Zdrowia stosuje je tylko 19 proc. kobiet). Przyczyną jest utrudniony dostęp do informacji i
poradnictwa, spowodowany m.in. tym, że lekarze także i w tym wypadku powołują się na
klauzulę sumienia, odmawiając wypisania recepty, a także brak refundacji środków
antykoncepcyjnych, co dla wielu kobiet jest barierą ekonomiczną. Na liście leków
refundowanych są leki starszej generacji, o działaniu antykoncepcyjnym, ale refundowane
tylko w przypadku gdy zostały zapisane z przyczyn zdrowotnych, bowiem są stosowane w
leczeniu np. bolesnych miesiączek, wahań hormonalnych cyklu itp. Kobiety poniżej 18. roku
życia mają jeszcze bardziej ograniczony dostęp do antykoncepcji, lekarze odmawiają
wystawiania recept, jeżeli nie pojawi się rodzic. W zasadzie niemożliwe jest zdobycie
antykoncepcji postkoitalnej, stosowanej do 72 godzin po stosunku, lekarze mylą ją bowiem
często z wczesnoporonną pigułką RU 486.
Brak w szkołach rzetelnej edukacji o życiu seksualnym człowieka i przyjaznych dla
młodzieży punktów poradnictwa z zakresu edukacji seksualnej skutkuje nieplanowanymi
ciążami i zakażeniami chorobami przenoszonymi drogą płciową. Rośnie liczba urodzeń przez
nastolatki; dla młodych dziewcząt nieplanowane, zbyt wczesne ciąże są prawdziwym
dramatem i są często także powodem prób samobójczych.
Prawa reprodukcyjne obejmujące m.in. fundamentalne prawo wszystkich par i jednostek do
swobodnego decydowania o tym, ile, kiedy i w jakich odstępach czasu mieć dzieci, mają na
celu przede wszystkim zapewnienie dostępu do nowoczesnych metod planowania rodziny.
Rażące naruszenia prawa do ochrony zdrowia reprodukcyjnego i samostanowienia w
sprawach prokreacji, jak też zaniedbania Polski w dostępie do edukacji seksualnej i
nowoczesnych metod planowania rodziny były wielokrotnie przedmiotem krytyki ze strony
gremiów międzynarodowych stojących na straży przestrzegania traktatów ochrony praw
człowieka. W sprawach tych dwukrotnie wypowiedziały się Komitet ONZ ds. Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (w 1998, 2002 i 2009 roku) oraz Komitet Praw
Człowieka ONZ (w 1999, 2004 i 2010 roku):
 „12. Komitet zauważa, że nakładając niedawno prawne ograniczenia aborcji nie
wzięto pod uwagę względów ekonomicznych ani społecznych. Zaniepokojenie
Komitetu budzi skutek tych ograniczeń: Polki, żeby przerwać ciążę, uciekają się
obecnie często do usług osób bez skrupułów, ryzykując przez to zdrowiem. Komitet
wyraża również niepokój z powodu braku usług planowania rodziny w państwowym
systemie opieki zdrowotnej, co wiąże się z brakiem przystępnych finansowo środków
36

antykoncepcyjnych dla kobiet” (Uwagi podsumowujące Komitetu ONZ ds. Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1998 roku).
 „11. Komitet z zaniepokojeniem odnotowuje: a) surowe prawo dotyczące aborcji,
którego skutkiem jest duża liczba pokątnych zabiegów przerywania ciąży, co wiąże
się z zagrożeniem dla życia i zdrowia kobiet, b) ograniczony dostęp kobiet do
środków antykoncepcyjnych na skutek wysokich cen i ograniczonej możliwości
otrzymania odpowiednich recept, c) wyłączenie z programu szkolnego edukacji
seksualnej oraz d) niedostatek dostępnych powszechnie programów planowania
rodziny (art. 3, 6, 9 i 26).
Państwo Strona winno wprowadzić strategie i programy służące zapewnieniu pełnego
i wolnego od dyskryminacji dostępu do wszystkich metod planowania rodziny, a także
ponownie wprowadzić do programu szkół państwowych wychowanie seksualne”
(Uwagi końcowe Komitetu Praw Człowieka ONZ z 1999 roku).
 „28. Komitet jest zaniepokojony, iż usługi oferujące planowanie rodziny nie są częścią
systemu opieki zdrowotnej i kobiety nie mają dostępu do taniej antykoncepcji.
Komitet zauważa także, iż edukacja w zakresie zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego nie znajduje odpowiedniego miejsca w programach nauczania.
29. Komitet jest zaniepokojony istnieniem restrykcyjnego prawodawstwa
aborcyjnego, które prowadzi do tego, że duża liczba kobiet decydujących się na
nielegalną aborcję, ryzykuje własnym życiem.
50. Komitet zaleca, aby usługi planowania rodziny były świadczone przez publiczny
system opieki zdrowotnej, aby środki antykoncepcyjne można było kupić po
przystępnych cenach, a edukacja o zdrowiu reprodukcyjnym i seksualnym została
włączona do krajowych programów nauczania.
51. Komitet zwraca się do Państwa Strony o dostarczenie w następnym raporcie
okresowym dokładnych informacji na temat aborcji w Polsce oraz podejmowanych
środków, prawnych i innych, włączając w to przegląd aktualnego prawodawstwa, jakie
Państwo Strona podejmuje w celu ochrony kobiet przed dokonywaniem pokątnych i
niebezpiecznych aborcji” (Uwagi końcowe Komitetu ONZ ds. Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych z 2002 roku).
 „8. Komitet ponawia swoje głębokie zaniepokojenie restrykcyjnym prawem
aborcyjnym w Polsce, które może zachęcać kobiety do korzystania z niebezpiecznych,
nielegalnych aborcji, którym towarzyszy ryzyko zagrożenia życia i zdrowia. Komitet
jest również zaniepokojony niedostępnością aborcji w praktyce, nawet kiedy prawo na
nią zezwala, na przykład w przypadkach, gdy ciąża jest wynikiem gwałtu, jak również
brakiem informacji na temat korzystania z klauzuli sumienia przez lekarzy, którzy
odmawiają przeprowadzenia legalnych aborcji. Ponadto Komitet wyraża
rozczarowanie z powodu braku informacji na temat rozmiaru zjawiska nielegalnie
przeprowadzanych aborcji i ich konsekwencji dla kobiet (art. 6).
37

Państwo powinno zliberalizować swoje ustawodawstwo oraz praktykę dotyczącą
aborcji. Państwo powinno dostarczyć dalszych informacji na temat korzystania z
klauzuli sumienia przez lekarzy oraz, na ile to możliwe, na temat liczby nielegalnych
aborcji przeprowadzanych w Polsce. Te zalecenia powinny być wzięte pod uwagę w
czasie dyskusji w parlamencie nad projektem ustawy o świadomym rodzicielstwie.
9. Komitet ponawia również swoje zaniepokojenie przyjętymi przez Państwo Stronę
regulacjami dotyczącymi planowania rodziny. Przyczyną zaniepokojenia Komitetu są
również wysoki koszt środków antykoncepcyjnych, zmniejszenie liczby
refundowanych doustnych środków antykoncepcyjnych, brak bezpłatnych usług
planowania rodziny oraz charakter edukacji seksualnej (art. 6) (Uwagi końcowe
Komitetu Praw Człowieka ONZ z 2004 roku).
Ponadto w styczniu 2007 roku Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet (CEDAW),
oceniając przedstawione przez Polskę łącznie trzy raporty z wykonania Konwencji w sprawie
likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, również odniósł się do kwestii ochrony
zdrowia reprodukcyjnego:
 „24. (…) Komitet jest zaniepokojony brakiem oficjalnych danych i badań nad skalą
nielegalności aborcji w Polsce oraz wpływem tego zjawiska na zdrowie i życie kobiet.
25. Komitet wzywa Państwo Stronę do skupienia wysiłków na poprawie dostępu
kobiet do opieki zdrowotnej, w szczególności do usług w zakresie zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego, zgodnie z art. 12 Konwencji oraz ogólnym zaleceniem
24. Komitetu w sprawie kobiet i zdrowia. Komitet wzywa Państwo Stronę do
prowadzenia badań nad skalą, przyczynami i skutkami nielegalnych aborcji oraz ich
wpływem na zdrowie i życie kobiet. Komitet wzywa również Państwo Stronę, aby
zapewniło zainteresowanym kobietom możliwości legalnego przerywania ciąży i aby
takie możliwości nie były ograniczane stosowaniem odmowy ze względu na
przekonania. Komitet zwraca się do Państwa Strony o zintensyfikowanie
przedsięwzięć mających zapobiegać niechcianym ciążom, w tym poprzez zapewnienie
pełnego wyboru środków antykoncepcyjnych po dostępnych cenach oraz poprzez
upowszechnianie wiedzy o różnych metodach planowania rodziny. Komitet zaleca,
aby Państwo Strona priorytetowo traktowało sytuację nieletnich i zapewniało edukację
seksualną odpowiednią do ich wieku, przeznaczoną dla dziewcząt i chłopców, w
ramach programów nauczania.
Sytuacja w Polsce wzbudziła też zaniepokojenie Komisarza Praw Człowieka Rady Europy,
który w 2007 roku zauważył, że „dostęp do legalnej aborcji (…) w Polsce jest ograniczony” i
zalecił rządowi zadbanie o to, „aby kobiety spełniające przewidziane prawem kryteria mogły
faktycznie przerwać ciążę bez dodatkowych utrudnień lub przykrości”. Zaś specjalny
sprawozdawca OZN ds. zdrowia stwierdził w swoim raporcie na temat zdrowia i praw
seksualnych i reprodukcyjnych, przedstawionym na forum Rady Praw Człowieka ONZ 4
kwietnia 2010 roku, że „dostęp do pewnych świadczeń związanych ze zdrowiem
reprodukcyjnym, np. (…) legalnej aborcji, jest poważnie ograniczony”.
38