Poselski projekt ustawy o zakazie zapłodnienia pozaustrojowego i manipulacji ludzką informacją genetyczną

19. Artykuł 67 pkt 1 oraz częściowo art. 13 ust. 2 ustawy rozstrzyga
kontrowersje dotyczące możliwości obarczania lekarzy (podmiotów
świadczących usługi medyczne) odpowiedzialnością odszkodowawczą w
przypadkach, w których skutkiem ich działania lub zaniechania jest urodzenie
czy też życie dziecka, w tym także życie z określonymi cechami genetycznymi.
Projekt oparty jest na założeniu, że urodzenie i życie dziecka choćby
niepełnosprawnego (z wadami genetycznymi) są zdarzeniami, które ze względu
na przyrodzoną godność człowieka (art. 30 Konstytucji RP) nie mogą być
wartościowane ujemnie przez porządek prawny. Godność człowieka sprzeciwia
się uznaniu tych zdarzeń – bezpośrednio albo jako ogniwa w łańcuchu następstw
bezprawnego działania lub zaniechania – za źródło czyjejkolwiek szkody
(krzywdy), w szczególności w postaci kosztów związanych z urodzeniem i
życiem człowieka. Substytuowanie finansowe stanu nieistnienia dziecka,
zarówno względem niego samego jak i osób zobowiązanych do jego alimentacji,
naruszałoby nakaz traktowania człowieka jako wartości najwyższej i
nienaruszalnej. Urodzenie oraz życie człowieka wiąże się de lege lata z
powstaniem obowiązku alimentacyjnego (art. 128 i n. k.r.o.). Powstanie tego
obowiązku jest jednak wyrazem zupełnie innych wartościowań niż powstanie
obowiązku naprawienia szkody. Ten ostatni jest uzasadniony wówczas, gdy
chodzi o koszty poniesione w celu zniwelowania negatywnych konsekwencji
majątkowych czyjegoś bezprawnego działania lub zaniechania (np. uszkodzenia
ciała lub rozstroju zdrowia na skutek błędu w sztuce medycznej – zob. art. 444
k.c.). Urodzenie i życie dziecka nie mogą być w żadnym razie – w perspektywie
odpowiedzialności odszkodowawczej – zrównane z uszkodzeniem ciała lub
rozstrojem zdrowia. Wątpliwości te były udziałem Sądu Najwyższego w
uchwale z dnia 22 lutego 2006 r., III CZP 8/06, OSNC OSNC 2006, nr 7-8, poz.
123. Jednakże Sąd, uznając, że udzielenie matce wsparcia w kosztach
utrzymania dziecka jest społecznie pożądane, przyjął możliwość żądania
rekompensaty kosztów utrzymania dziecka w takim zakresie, w jakim matka
59 
 
dziecka sprawująca osobiste starania o jego utrzymanie i wychowanie nie jest w
stanie zaspokoić jego usprawiedliwionych potrzeb. Niewątpliwie brak
możliwości zaspokojenia przez matkę usprawiedliwionych potrzeb dziecka
pozostaje istotnym problemem społecznym. Jest to jednak problem o znacznie
szerszym wymiarze, gdyż dotyczy nie tylko dzieci niechcianych (urodzonych
wbrew woli rodziców). Dlatego nie są właściwe próby jego przypadkowego i
siłą rzeczy fragmentarycznego rozwiązania - w odniesieniu do dzieci
niechcianych - przez obarczanie odpowiedzialnością odszkodowawczą za koszty
utrzymania dziecka lekarzy (zakładów opieki zdrowotnej, itp.). Obarczanie taką
odpowiedzialnością podmiotów świadczących usługi medyczne, także w razie
zwykłych błędów diagnostycznych, nie wydaje się społecznie pożądane i nie
stanowi właściwej alternatywy dla zadań państwa w zakresie wspierania osób
ponoszących koszty utrzymania dziecka. Podobne założenie znalazło wyraz w
art. I francuskiej ustawy nr 2002-303 o prawach pacjentów i jakości opieki
zdrowotnej, a także ostatecznie w wyżej cytowanej uchwale SN, w której Sąd
wskazał, że pożądane jest, aby zainicjowano prace ustawodawcze umożliwiające
zwiększenie pomocy społecznej rodzicom samodzielnie utrzymującym dzieci
urodzone mimo ich woli (por. następny punkt). Wyłączenie odpowiedzialności
cywilnej za „złe życie” jest w pełni zgodne ze standardami określanymi w
orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (wyrok z 6
października 2005 r. w sprawie Maurice przeciwko Francji; wyrok z 6
października 2005 r. w sprawie Draon przeciwko Francji z 6 października 2005
r.; orzeczenie z 30 listopada 1994 r. w sprawie Megan Reeve przeciwko Wielkiej
Brytanii, skarga 24844/94). Ustawa nie wyłącza odpowiedzialności
odszkodowawczej na zasadach ogólnych ani za szkody prenatalne wyrządzone
dziecku (por. art. 446 [1] k.c.), ani za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju
zdrowia matki (art. 444 k.c.), który z natury rzeczy nie może polegać na ciąży.
Nie wyłącza także odpowiedzialności za zawinione naruszenie praw pacjenta
60 
 
przewidzianej w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej
(Dz.U.2011.112.654 ze zm.)

20. Ustawa przewiduje zmianę regulacji eksperymentu medycznego
określonego ustawą z 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza
dentysty (Dz.U.2011.277.1634 j.t. z późn. zm.). Celem tej zmiany jest
dostosowanie przepisów ustawowych do minimalnych gwarancji w zakresie
badań naukowych z udziałem ludzi przewidzianych przez Konwencję o
Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w odniesieniu do
zastosowań biologii i medycyny i protokoły dodatkowe, jak również do
zawartego w art. 39 Konstytucji RP zakazu poddania eksperymentom
naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody. Dla
określenia treści regulacji eksperymentu z udziałem ludzi konieczne jest
uwzględnienie wskazanego przepisu Konstytucji, mającego bezpośrednie
zastosowanie, jak również postanowień Konwencji w przypadku jej ratyfikacji i
art. 27 Kodeksu karnego, wprowadzającego okoliczność wyłączającą karalność
naruszenia zakazu karnego w związku z działaniem podejmowanym w celu
przeprowadzenia eksperymentu, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne
znaczenie, a oczekiwane jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia
eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy, o ile należycie
poinformowany uczestnik tego eksperymentu wyraził nań zgodę. Artykuł 27 § 3
Kodeksu karnego odsyła w zakresie zasad i warunków dopuszczalności
eksperymentu medycznego do ustawy, a więc do poddanej projektowanej
nowelizacji ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. W projekcie
utrzymany zostaje podział eksperymentu medycznego na leczniczy i badawczy,
jak również podstawowe warunki przeprowadzenia, przewidziane w art. 21 i 22
ustawy obowiązującej w obecnym brzmieniu. Oznacza to, że w przypadku
eksperymentu medycznego o charakterze badawczym, ustawa reguluje jedynie
ten, w którym uczestnictwo nie jest związane z ryzykiem albo też jest związane
61 
 
z niewielkim ryzykiem, które nie pozostaje w dysproporcji do możliwych
pozytywnych rezultatów takiego eksperymentów, przy czym dodatkowo
konieczne jest zachowanie zasady subsydiarności eksperymentu, a mianowicie
jego celów nie można osiągnąć za pomocą innej metody o podobnej
skuteczności, alternatywnej do badań na ludziach. Eksperyment badawczy został
zdefiniowany szerzej niż to ma miejsce na gruncie obowiązującej ustawy.
Obejmuje one wszelkie działania mające na celu badania naukowe, które mogą
oddziaływać na organizm lub zdrowie psychofizyczne człowieka. Usunięto w
ten sposób wątpliwości, jaki powstawały na gruncie obowiązującej definicji,
która posługiwała się wyłącznie niejednoznacznym kryterium celu
eksperymentu, jakim było „przede wszystkim poszerzenie wiedzy medycznej”.
Medyczny eksperyment badawczy na ludziach, z którym związane jest ryzyko
wyższe niż minimalne, lub gdy nie można oszacować ryzyka, traktowany będzie
jako działanie bezprawne, a w przypadku naruszenia zakazu karnego może być
kwalifikowane jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną, pod
warunkiem spełnienia wymagań z art. 27 § 1—2 Kodeksu karnego. Projekt
przewiduje rozróżnienie procedury przeprowadzenia eksperymentu leczniczego
i medycznego, regulując je w otrzymujących nowe brzmienie art. 27 i 28
nowelizowanej ustawy. Eksperyment leczniczy, jako mający na celu korzyść
zdrowotną uczestnika eksperymentu, jest dopuszczalny za jego pisemną zgodą.
W wyjątkowych sytuacjach, gdy uczestnikiem jest małoletni, osoba całkowicie
ubezwłasnowolniona, osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych,
która nie jest jednak w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć się co do swego
uczestnictwa w eksperymencie, projekt przewiduje możliwość wyrażenia zgody
zastępczej przez przedstawiciela ustawowego lub sąd opiekuńczy. Gdy
uczestnikiem eksperymentu jest dziecko poczęte eksperyment jest dopuszczalny
wyłącznie za pisemną zgodą rodziców. W przypadkach niecierpiących zwłoki i
ze względu na bezpośrednie zagrożenie życia uczestnika eksperymentu,
uzyskanie zgody nie jest konieczne. W stosunku do eksperymentu badawczego
62 
 
wymagania dotyczące zgody uczestnika biorącego w nim udział są w
projektowanych przepisach zaostrzone. Szczególną ochroną zostają objęte
osoby, wobec których istnieje największe niebezpieczeństwo naruszenia
konstytucyjnej zasady ochrony godności człowieka, konkretyzującej się w
jednoznacznym zakazie przeprowadzania eksperymentów naukowych bez zgody
ich uczestników. W związku z tym projekt przewiduje zasadę, że nie jest
dopuszczalne przeprowadzenie eksperymentu o wyłącznie badawczym
charakterze z udziałem małoletniego, osoby ubezwłasnowolnionej, żołnierza
służby zawodowej, osoby pozbawionej wolności oraz innej osoby, która ma
pełną zdolność do czynności prawnych, lecz nie jest w stanie z rozeznaniem lub
dobrowolnie wypowiedzieć opinii w sprawie swego uczestnictwa w
eksperymencie, jak również że nie jest dopuszczalny udział dziecka poczętego
w eksperymencie o wyłącznie badawczym charakterze. Udział tych osób w
eksperymencie badawczym może nastąpić tylko wówczas, gdy nie jest on
związany z jakimkolwiek ryzykiem dla dóbr osobistych osoby lub dziecka
poczętego biorącego w nim udział i pod warunkiem odpowiedniego
zastosowania zasad o uzyskaniu zgody zastępczej w przypadku eksperymentu
leczniczego. Projekt dodatkowo przewiduje, na zasadzie uzupełnienia
powyższej regulacji, zakaz przeprowadzenia eksperymentu badawczego z
wykorzystaniem przymusowego położenia osoby uczestniczącej w tym
eksperymencie. Novum w projektowanej regulacji jest też zakaz przyznawania
uczestnikom eksperymentów wynagrodzeń lub zachęt finansowych i
ekwiwalentnych świadczeń, z wyjątkiem rekompensat poniesionych kosztów
(art. 23 ust. 1). Gwarancja ta konkretyzuje ochronę osób znajdujących się w
przymusowej sytuacji finansowej, np. uzależnionych od alkoholu, bezdomnych,
etc. Istotne znaczenie ma też projektowany art. 23 ust. 2, zobowiązujący
organizatora eksperymentów na ludziach do zawarcia umowy ubezpieczenia na
rzecz uczestników eksperymentu. Ogólne mechanizmy prawa deliktowego nie
są w stanie zapewnić adekwatnej ochrony w przypadku często niezawinionych
63