Poselski projekt ustawy o zakazie zapłodnienia pozaustrojowego i manipulacji ludzką informacją genetyczną

ciała (art. 15 ust. 2 -3). Ochrona odłączonych części ciała ludzkiego realizować
się będzie w ramach mechanizmów właściwych ochronie dóbr osobistych.
Części ciała ludzkiego, ze względu na zawartą w nich informację genetyczną, a
także ochronę praw osobistych dawcy, nie mogą być trwale zbyte na rzecz osób
trzecich, chyba że nastąpiło ich połączenie z organizmem osoby trzeciej.
Artykuł 15 ust. 2 wraz z art. 4 ustawy podkreśla ów szczególny status ciała
ludzkiego. Status ten zobowiązuje organy tworzące i stosujące prawo, do
przyznawania ciału ludzkiemu szczególnej ochrony. Artykuł 15 ust. 1 ustawy
wyraża natomiast ogólna zasadę, że każdy ma prawo dostępu do dotyczących go
informacji genetycznych. Zasada ta koresponduje z zasadą niezbywalności
własnego materiału biologicznego, związaną z zasadą odwołalności zgody i
niezbywalności dóbr osobistych. Art. 15 ust. 1 ustawy znajduje jednak
zastosowanie w sytuacji utrwalenia wydobytej z ciała ludzkiego informacji
genetycznej na innym niż ciało nośniku. Nie można zaakceptować sytuacji, w
której jednostka traci wszelką kontrolę nad całym swoim genotypem – „obrazem
genetycznym”, zawierającym najbardziej wrażliwe dane osobowe. Ustawa
uzupełnia obowiązujące przepisy o ochronie danych osobowych zawartych w
ustawie o ochronie danych osobowych z 29 sierpnia 1996 r. (Dz. U. 1997, Nr
133, poz. 883 ze zm.).

13. Zakaz praktyk eugenicznych wyrażony w art. 13 ust. 1 ustawy znajduje
swoją podstawę w normach Konstytucji RP (art. 30) i Karcie Praw
Podstawowych Unii Europejskiej (art. 3 ust. 2). Chroni on zarówno przed tzw.
eugeniką negatywną, tj. selekcją istot ludzkich ze względu na niepożądane
cechy, jak i tzw. eugeniką pozytywną, polegającą na dyskryminującym
wspieraniu niektórych osób lub grup, ze względu na pożądaną rasę lub
tożsamość genetyczną. Zakaz praktyk eugenicznych bezpośrednio wyklucza
„testowanie embrionu ludzkiego” pod kątem zdatności czy jakości życia. Zakaz
praktyk eugenicznych uzasadnia też normę wykluczającą badania genetyczne,
54 
 
które nie mają celu leczniczego i nie są przeprowadzane w interesie badanego
(art. 15 ust. 2). Z zakazem praktyk eugenicznych związane jest także wyłączenie
sankcji cywilnych stygmatyzujących osoby z „niepożądanym” wyposażeniem
genetycznym (zob. pkt 19 uzasadnienia).

14. Ustawa reguluje obrót gametami (Rozdział III). Jest to realizacja
wymogu prawa Unii Europejskiej. Prawo Unii Europejskiej wymaga aby obrót
komórkami, w tym gametami był kontrolowany i regulowany przez Państwa
członkowskiego. Pobieranie i użycie gamet do celów prokreacyjnych wymaga
zagwarantowania bezpieczeństwa zdrowotnego. Z tego względu ustawa określa
reżim instytucjonalny pobierania, przechowywania i udostępniania gamet,
zgodny z prawem Unii Europejskiej. Zgodnie z prawem Unii Europejskiej czyni
się wyjątek dla zabiegów lekarskich pobrania gamet w celu ich bezpośredniego
użycia w procedurze zapłodnienia wewnątrzustrojowego, jeżeli dawca z biorcą
pozostają w związku małżeńskim. Pobieranie, przechowywanie i udostępnianie
byłoby dopuszczalne tylko w wyspecjalizowanych jednostkach działających na
podstawie zezwoleń wydanych przez Prezesa Urzędu d.s. Biomedycyny. Ustawa
gwarantuje przy tym, że zachowana będzie zasada niekomercjalizacji ciała
ludzkiego (por. art. 21 Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie).
Zasada ta jest realizowana przez przepis art. 31, z którego wynika, że
dopuszczalne jest umowne kształtowanie odpowiedzialności prawnej i
finansowej dawców, biorców oraz banków gamet, ale tylko w granicach
uzasadnionych nakładów. Rozwiązanie to wyklucza proste obchodzenie zakazu
komercjalizacji ciała ludzkiego przez ustalanie wysokich opłat za usługi banków
gamet lub płacenie za gamety pod pozorem opłaty za usługę lub kompensacji
„chcianej krzywdy”, związanej z udostępnieniem gamet. Ustawa upoważnia
ministra właściwego do spraw zdrowia do szczegółowego określenia zakresu
uzasadnionych nakładów.

55 
 
15. Ustawa tworzy Polską Radę Bioetyczną jako organ opiniodawczo-
doradczy przy Prezesie Rady Ministrów. Rada ma za zadanie wypowiadać się w
sprawach etycznych, prawnych, ekonomicznych i społecznych związanych z
rozwojem biomedycyny i biotechnologii. W skład Rady wchodzi 11 członków, z
czego 6 powołanych jest spośród kandydatów wskazanych przez określone
instytucje wymienione w ustawie. Z urzędu członkiem Rady jest Prezes Urzędu
ds. Biotechnologii, co ma służyć przekazywaniu bieżących informacji oraz
wzmacniać praktyczne znaczenie Rady jako organu opiniodawczego.

Członkostwo w Radzie jest kadencyjne, a zakaz powoływania na kolejną
kadencje oraz enumeratywnie wyliczone przyczyny odwołania członka Rady,
mają wzmacniać niezależność osób wchodzących w skład Rady.

16. Wykonując obowiązek określony w art. 4 Dyrektywy 2004/23/WE,
ustawa tworzy centralny organ administracji rządowej – Prezesa Urzędu ds.
Biomedycyny (Rozdział V). Kompetencje tego organu korespondują z
obowiązkami nałożonymi na Państwa członkowskie przez prawo Unii
Europejskiej. Prezes Urzędu ds. Biomedycyny ma kompetencje związane z
udzielaniem i cofaniem zezwoleń na prowadzenie badań genetycznych, obrotu
gametami i kontroli prawidłowości stosowanych procedur. Ponadto istotnym
zadaniem Prezesa Urzędu ds. Biomedycyny jest prowadzenie Centralnego
Rejestru Biomedycznego. Konieczne okazało się uregulowanie statusu i
obowiązków banków gamet. Jednostki muszą respektować standardy sanitarne i
bezpieczeństwa w interesie zdrowia publicznego. Dlatego właśnie działalność
związaną z przechowywaniem i konserwowaniem gamet uzależniono od
uzyskania zezwolenia Prezesa Urzędu d.s. Biomedycyny.

17. W rozdziale VI ustawy wprowadzono sankcje karne za naruszenie
przewidzianych w niej uregulowań dotyczących ochrony embrionu ludzkiego,
genomu i obrotu gametami. Na podkreślenie zasługuje skorelowanie
56 
 
podstawowych zasad ustawy z zakazami karnymi, w szczególności zakazem
dziedzicznych zmian w genomie, tworzenia chimer, hybryd i klonowania, jak
również unicestwiania embrionu ludzkiego. Ustawa zakazuje w konsekwencji
tworzenia embrionów poza organizem kobiety. Posługuje się również
przepisami blankietowymi, mówiącymi o prowadzeniu procedury zapłodnienia
pozaustrojowego wbrew przepisom ustawy lub wbrew warunkom określonym w
zezwoleniu lub dopuszczeniu do tego przez nadużycie uprawnień lub
niedopełnienie ciążących obowiązków — wprowadzając tym samym karalność
zachowania naruszającego procedury gwarantujące ochronę embrionu
ludzkiego. Regulację prawnokarną uzupełnia zespół przepisów nastawionych na
przeciwdziałanie obrotowi i rozporządzaniu materiałem genetycznym, gametami
lub embrionami ludzkimi, organizowaniu lub pośredniczeniu w takim obrocie,
pobieraniu i wykorzystaniu gamet od osoby zmarłej. Jest to poniekąd wtórna
regulacja, zabezpieczająca przed możliwością obejścia przewidzianych w
ustawie ograniczeń obrotu gametami, ale i pierwotna wówczas, gdy w wyniku
tego rodzaju zachowań zostaje naruszona zasada godności człowieka, jak ma to
miejsce w szczególnej postaci handlu ludźmi, jaką z powodów
terminologicznych, wynikających z siatki pojęć Kodeksu karnego, uregulowano
w art. 58 ust. 2 i 3 jako zakaz zbywania lub nabywania embrionu ludzkiego,
pośredniczenia w takim obrocie i rozpowszechniania ogłoszeń o odpłatnym
zbyciu, nabyciu lub pośredniczeniu w takim obrocie. Sankcje przewidziane za
zniszczenie embrionu zostały dostosowane do wysokości zagrożeń
przewidzianych w Kodeksie karnym za przestępstwa dotyczące ochrony życia w
fazie prenatalnej. Pozostałe sankcje zostały dobrane proporcjonalnie względem
tego, traktowanego jako pierwotny, zakazu karnego.

18. Brak ochrony prawnej embrionów wytworzonych poza organizmem
kobiety przyczynił się na przestrzeni ostatnich lat do powstania poważnego
problemu społecznego: tysięcy zagrożonych śmiercią zamrożonych embrionów
57 
 
ludzkich. Doniosłość tego problemu społecznego, jak również respekt dla zasad
państwa prawnego uzasadnia reglamentację tej kwestii. Konieczne okazało się
stworzenie ewidencji przechowywanych embrionów i zabezpieczenie ich przed
umyślnym lub nieumyślnym zniszczeniem. Ustawa wychodzi tym potrzebom
naprzeciw zobowiązując jednostki przechowujące embriony do przekazania
informacji do Centralnego Rejestru Biomedycznego. Ustawa upoważnia
również Prezesa Urzędu d.s. Biomedycyny do czuwania nad bezpieczeństwem
embrionów i wskazywania miejsca ich przechowywania. Ustawa precyzuje
także treść relacji prawnorodzinnych łączących embrion i rodziców
genetycznych. Ustawa rozstrzyga ogólnie o prawie i obowiązku rodziców do
wykonywania pieczy nad embrionem. Rozwiązanie to precyzuje obowiązujące
regulacje kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jest ono implementacją
orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który normy konstytucyjne chroniące
rodzinę odnosi wprost do relacji łączących rodziców genetycznych oraz ich
dzieci w fazie prenatalnej, także wtedy gdy dzieci te zmarły przed urodzeniem
(wyrok z 16 lipca 2007 r., sygn. SK 61/06, OTK ZU 2007, nr 7, poz. 77, a także
orzeczenie pełnego składu z 28 maja 1997 r., sygn. K 26/96, OTK ZU 1997, nr
2, poz. 19). Konieczne okazało się również uchylenie art. 68 k.r.o. Uchylenie
art. 68 k.r.o. oznacza, że znajdą zastosowanie ogólne mechanizmy k.r.o.
gwarantujące ustalenie filiacji dziecka zgodnie z rzeczywistością genetyczną,
czyli zasadą o randze konstytucyjnej (por. cyt. wyrok TK z 16 lipca 2007 r.,
sygn. SK 61/06, a także wyroki TK z: 17 kwietnia 2007, sygn. SK 20/05, OTK
ZU nr 4/2007, poz. 38; 28 kwietnia 2003 r., sygn. K 18/02, OTK ZU nr 4/2003,
poz. 32). Ustawa wyklucza także eksport i import embrionów ludzkich, co
związane jest z gwarancją szczególnej ochrony życia i godności ludzkiej tych
istot. Przepisy przejściowe określają czas, w jakim podmioty dotychczas
prowadzące procedury wspomaganej prokreacji są zobowiązane dostosować się
do wymagań wynikających z ustawy i uzyskać stosowne zezwolenia.

58