Poselski projekt ustawy o zakazie zapłodnienia pozaustrojowego i manipulacji ludzką informacją genetyczną

w sprawie niektórych wymagań technicznych dotyczących dawstwa, pobierania
i badania tkanek i komórek ludzkich oraz 2006/86/WE z 24 października 2006 r.
w zakresie wymagań dotyczących możliwości śledzenia, powiadamiania o
poważnych i niepożądanych reakcjach i zdarzeniach oraz niektórych wymagań
technicznych dotyczących kodowania, przetwarzania, konserwowania,
przechowywania i dystrybucji tkanek i komórek ludzkich. Wskazane dyrektywy
wymagają regulacji prawnej obrotu gametami oraz kontroli państwa nad
sztucznym tworzeniem embrionów ludzkich. Prawo Unii Europejskiej
dopuszcza wprowadzenie ustawodawstwa, które zabraniałoby oddawania,
pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania, przechowywania,
dystrybucji lub stosowania dowolnego rodzaju tkanek lub komórek ludzkich
(art. 4 ust. 3 Dyrektywy 2004/23/WE, a także art. 152 ust. 4 i 5 Traktatu
Ustanawiającego Wspólnotę Europejską dopuszczający wyższe standardy w
prawie krajowym; zob. też wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z
19 maja 2009 r., sygn. C-171/07 i C-531/06, potwierdzający szerokie
kompetencje państw do ochrony życia i zdrowia ludzkiego nawet przed
potencjalnymi zagrożeniami). W razie dopuszczenia do obrotu gamet i
sztucznego tworzenia embrionów ludzkich, choćby przejściowego, konieczne
jest zagwarantowanie kontroli państwa nad tym procesem. Ustawa tworzy
wymagane gwarancje.

4. Materia ustawy dotyczy podstawowych dóbr chronionych przez
Konstytucję RP: godności (art. 30), życia (art. 38), wolności od bycia
poddawanym eksperymentom medycznym (art. 39) oraz zdrowia (art. 68).
Dlatego głównym punktem odniesienia dla tworzonych regulacji są zasady i
wartości konstytucyjne, w szczególności zasada ochrony godności człowieka,
będącej źródłem wszystkich przynależnych mu wolności i praw. Pierwszym i
najściślej związanym z godnością człowieka prawem – jak podkreślono w
Preambule ustawy – jest życie. Umiejscowienie prawa do życia, jako
44 
 
pierwszego wśród konstytucyjnych wolności i praw osobistych, skłania do
przyjęcia w procesie stanowienia i stosowania prawa kierunku interpretacyjnego
opartego na zasadzie in dubio pro vita humana, zgodnie z którą wszelkie
wątpliwości co do ochrony życia ludzkiego winny być rozstrzygane na rzecz tej
ochrony. Toteż nawet wątpiący w status ludzki embrionu muszą postępować
zgodnie z etyczną odpowiedzialnością, aby pod żadnym pozorem nie zabić
człowieka. Szczególny zaś charakter prawa do życia wynika stąd, że jego
przestrzeganie i ochrona jest pierwszym i zasadniczym warunkiem istnienia
wszystkich innych praw i wolności jednostki. ycie ludzkie jest dobrem
niezwykle delikatnym, które łatwo jest utracić w sposób nieodwracalny – a
zatem stanowi ono wartość konstytucyjną o wyjątkowym i niepowtarzalnym
charakterze, którą w sposób szczególny obowiązany jest chronić ustawodawca i
organy stosujące prawo. Konkretyzacja ochrony tak istotnej wartości
konstytucyjnej wymaga jednoznacznego wskazania przedmiotu ochrony oraz
momentu, od którego się ona rozpoczyna. Ustawa realizuje ten wymóg,
obejmując ochroną prawną embrion ludzki. Nie ma wątpliwości, że z punktu
widzenia wartości życia i samocelowości istoty ludzkiej oraz konstytucyjnej
ochrony przynależnych jej praw, miejsce przebywania – w organizmie lub poza
organizmem kobiety – nie ma znaczenia. Nienaruszalna godność człowieka
przynależy mu w każdym etapie jego życia, a wartość życia ludzkiego nie
podlega różnicowaniu ze względu na jakiekolwiek kryterium (wyrok TK z 30
września 2008 r., K 44/07, OTK ZU nr 7/2008, poz. 126; wyrok TK z 7 stycznia
2004 r., K 14/03, OTK ZU 2004, nr 1, poz. 1; orzeczenie TK z 28 maja 1997 r.,
K 26/96, OTK ZU 1997, nr 2, poz. 19). Prawo międzynarodowe, określone
wyrokiem trybunału norymberskiego w sprawie lekarzy hitlerowskich, nie
pozwala na segregowanie istnień ludzkich wedle kryterium wartości lub braku
wartości życia.

45 
 
5. Ustawa uwzględnia nie tylko dorobek prawa międzynarodowego, lecz
także doświadczenia innych państw. W szczególności brano pod uwagę prawo
Republiki Federalnej Niemiec, Szwajcarii i Włoch. Podobieństwo uwarunkowań
konstytucyjnych, w tym respekt dla określonej konstytucyjnie koncepcji
godności człowieka, ale także wyjątkowa precyzja obowiązujących w tych
państwach przepisów biomedycznych jest przesłanką przejęcia do ustawy
modelowych definicji, rozwiązań chroniących genom człowieka, przepisów
zakazujących unicestwiania embrionów czy stosowania praktyk eugenicznych
(art. 4-6 i 8-15). Ustawa koresponduje także z ustawodawstwem francuskim, w
tym zwłaszcza z przepisami o szacunku dla ciała ludzkiego i jego
niekomercjalizacji (art. 7) oraz przepisami wyłączającymi odpowiedzialność
cywilną za „złe życie” wraz z mechanizmami pomocy solidarnościowej dla
dzieci i ich rodziców (art. 13, 67, 68). Ustawa uwzględnia także oryginalne
rozwiązania zawarte w federalnej ustawie Stanów Zjednoczonych o zakazie
dyskryminacji genetycznej z dnia 21 maja 2008 r. (art. 15).

6. Regulacja prawna biomedycyny jest uzasadniona także podstawowymi
zasadami etycznymi. Jej brak stanowi poważne wyzwanie moralne dla całego
społeczeństwa, choć przede wszystkim dla odpowiedzialnych za tworzenie
prawa. Jak w rzadko której dziedzinie w kwestiach bioetycznych widać, że nie
sposób oddzielić prawo od moralności i proponować regulacji bez wskazania
dobra, jakie prawo ma realizować i chronić. Na decyzję w kwestiach moralnych
wskazuje zresztą preambuła do Konstytucji RP w słowach: „kultura
zakorzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich
wartościach”. Odzwierciedlają one konstytucyjny kompromis w pluralistycznym
społeczeństwie polskim. Podstawowe zasady etyczne są wiążące niezależnie od
przekonań, czy wiary. Z drugiej strony należy zwrócić uwagę na kluczowe
znaczenie, jakie mają konsekwencje społeczne negacji zasad etycznych. Prawem
łatwo wtedy manipulować, a w związku z tym i ludzkimi zachowaniami. W
46 
 
kwestiach bioetycznych, które reguluje ustawa podstawowymi zasadami są
poszanowanie ludzkiej godności oraz praw dziecka. Z niezbywalnej i
nienaruszalnej godności człowieka wynika bezwzględna ochrona każdego
ludzkiego życia. Nie ma podstaw dla różnicowania jej zakresu ze względu na
stopień rozwoju istoty ludzkiej. Stąd w żadnym przypadku nie jest dopuszczalna
zgoda na niszczenie istnienia ludzkiego na jakimkolwiek etapie jego rozwoju.
Konsekwencją jest etyczny sprzeciw wobec zapłodnienia pozaustrojowego in
vitro oraz eksperymentów nieleczniczych na ludzkich embrionach, gdyż
prowadzą do zamierzonego uśmiercania istot ludzkich. Także stosowana przy
ich dokonywaniu praktyka kriokonserwacji jest nie do pogodzenia z szacunkiem
należnym embrionom ludzkim. Zakłada ich produkowanie in vitro, wystawia je
na poważne niebezpieczeństwo śmierci albo naruszenie integralności fizycznej.
Znaczący procent embrionów nie przeżywa procesu zamrożenia i rozmrożenia,
pozbawia je, przynajmniej czasowo, możliwości przyjęcia i kształtowania w
łonie matki, naraża je na dalsze szkody i manipulacje. Wreszcie trzeba
zauważyć, że pragnienie dziecka nie może usprawiedliwiać jego
„produkowania”, podobnie jak niechęć wobec dziecka już poczętego nie może
usprawiedliwiać porzucenia go lub zniszczenia. Prócz ochrony ludzkich
początków życia należy tu brać pod uwagę prawa dziecka, w tym prawo do
wychowania się w trwałej rodzinie, prawo do własnej tożsamości oraz
zabezpieczenie, aby dziecko nie stało się przedmiotem handlu. Ta sama troska o
powstające ludzkie życie prowadzi do etycznej dezaprobaty klonowania.
Klonowanie reprodukcyjne prowadzi do zdobycia kontroli nad ludzką ewolucją,
zgody na wybór płci potomstwa, lub zastąpienie „kopią” utraconego,
ukochanego dziecka. Szczególny sprzeciw w klonowaniu reprodukcyjnym budzi
fakt narzucania podmiotowi klonowanemu wcześniej ustalonych cech
genetycznych, przez co podmiot ten staje się obiektem pewnego rodzaju
„biologicznego niewolnictwa”. Klonowanie to stanowi poważną obrazę
godności ludzkiej oraz zasadniczej równości ludzi. Natomiast klonowanie
47 
 
terapeutyczne, nawet jeśli towarzyszy mu intencja pomocy chorym, uwłacza
godności człowieka, ponieważ czyni z życia istoty ludzkiej, choć jest ona w
stadium embrionalnym, jedynie narzędzie do wykorzystania i zniszczenia.
Poświęcanie ludzkiego życia dla celów terapeutycznych jest głęboko
niemoralne. Rudymentarne rozstrzygnięcia etyczne powinny znajdować oparcie
w normach prawnych. I nawet jeśli w przekonaniu części opinii ustawa
przyjmuje rozwiązania zbyt restrykcyjne, takiej restrykcyjności trudno nie
traktować, jako jej zalety.

7. Z uwagi na specyfikę biomedycyny konieczne stało się wprowadzenie
normatywnego słownika terminów, którymi posługuje się ustawa (art. 3).
Szczególne znaczenie przypada definicji genomu ludzkiego i embrionu
ludzkiego. Definicja genomu ludzkiego ma charakter normatywy. Obejmuje ona
całość informacji genetycznej zawartej w ludzkiej komórce, w tym geny i inne
sekwencje DNA. Genom ludzki decyduje nie tylko o przynależności organizmu
żywego do gatunku człowiek, lecz także o unikalności i indywidualnej
tożsamości każdego człowieka, także tego nieprzytomnego, nieświadomego i
niezgodnego do obrony swych praw. Genom wyróżnia wystarczająco człowieka
względem innych organizmów, w każdej fazie jego życia. Pojęcie embrionu
ludzkiego odniesiono do każdego organizmu ludzkiego powstałego w chwili
połączenia ludzkiej gamety męskiej i żeńskiej lub powstałego w inny sposób, w
szczególności przez wyizolowanie totipotentnej ludzkiej komórki embrionalnej,
we wczesnej fazie podziału embrionalnego, w drodze techniki klonowania.
Totipotencjalność (totipotentność), charakteryzująca każdą komórkę powstającą
w okresie pierwszych podziałów, oznacza możliwość jej rozwoju zgodnie z linią
rozwojową charakterystyczną dla każdej jednostki ludzkiej. O istocie życia
ludzkiego nie może bowiem decydować cel, dla którego zostaje powołany
organizm ludzki, mający zdolność rozwojową charakterystyczną dla każdego
człowieka. ycie ludzkie podlega ochronie z uwagi na to, że jest życiem
48