Poselski projekt ustawy o umowie związku partnerskiego

powoduje, że powstaje sytuacja prawnej niepewności.
Należy podkreślić, że kwestia uregulowania prawnego pożycia par jednopłciowych staje
się coraz częściej przedmiotem aktywności orzeczniczej Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej. W niedawnej opinii Rzecznika Generalnego Trybunału w sprawie Jürgen Römer
p-ko Freie und Hansestadt Hamburg (C-147/08) podniesiono, że nieregulowanie poprzez
prawo pożycia par jednopłciowych stanowi dyskryminację z powodu orientacji seksualnej,
choć kwestia ta nadal jest wyłączną kompetencją Państw Członkowskich UE. W opinii
również podkreślono, że pary jednopłciowe musza mieć dostęp do świadczeń pracowniczych
na równych prawach z małżeństwami we wszystkich 27 krajach UE.
Jak wskazano wyżej, większość polskich przepisów prawnych, z nielicznymi
wyjątkami, z których część wskazano powyżej, traktuje partnerów jako osobie sobie obce. W
odróżnieniu od małżonków partnerzy nie mają możliwości wspólnego rozliczania się z
podatku dochodowego od osób fizycznych ani nie dziedziczą po sobie ustawowo. Jeżeli
partner sporządził testament, w którym do dziedziczenia powołał swojego partnera, to
stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom
spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek. Ponadto
przepisy regulujące podatek od spadków i darowizn traktują osoby, które pozostają w
nieformalnych związkach, tak, jakby te osoby były zupełnie sobie obce. Jeżeli żona
dziedziczy po mężu, stawki podatku oraz kwoty wolne od podatku są zupełnie inne, niższe
niż w przypadku osób żyjących w nieformalnych związkach. Te ostatnie zaliczone są bowiem
do III grupy podatników.
Zdaniem wnioskodawców istniejący stan prawny jest niekorzystny dla osób
pozostających w związkach nieformalnych, w szczególności dotyczy to osób, którym prawo
odmawia możliwości zawarcia związku małżeńskiego ze względu na płeć tych osób.
Powoduje to nieuzasadnione rozróżnienie praw i obowiązków osób pozostających w
związkach nieformalnych w stosunku do osób, które zwarły związek małżeński i to w sytuacji
gdy osoby te nie mają prawa wstąpić w związek małżeński. Należy wskazać, że stoi to w
sprzeczności z art. 32 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który zakazuje
dyskryminacji m.in. w życiu społecznym z jakiejkolwiek przyczyny, a więc także ze względu
na płeć i orientację seksualną osób pozostających we wspólnym pożyciu. Rozważania na ten
temat należy przeprowadzić właśnie na tle zasady równości, jednej z trzech przewodnich
zasad statusu prawnego jednostki, będącej jednocześnie zasadą ustrojową. Podstawową
konsekwencją zasady równości jest zakaz dyskryminacji, czyli wprowadzania zróżnicowań o
nieuzasadnionym charakterze. Wydaje się, że nie jest uzasadnionym czynienie różnic
20 
 
pomiędzy parami tworzonymi przez osoby hetero i homoseksualne.
Osoby zarówno osoby różnych płci, jak i osoby tej samej płci wiążą się niejednokrotnie
na całe swoje życie budując silne relacje emocjonalne oraz materialne. Innym zagadnieniem,
także wymagającym unormowania, jest potrzeba ochrony interesów osób trzecich
wchodzących w stosunki prawne z osobami żyjącymi w związkach nieformalnych, które
zaciągają zobowiązania w celu zaspokojenia potrzeb prowadzonego wspólnie gospodarstwa
domowego. Obecnie osoba trzecia nie może domagać się wykonania takiego zobowiązania od
osoby pozostającej w faktycznym pożyciu z dłużnikiem. Celem projektowanej ustawy jest
zatem uregulowanie sytuacji prawnej oraz majątkowej osób żyjących w związkach
nieformalnych, bez względu na płeć tych osób. Zdaniem wnioskodawców powinno
umożliwić się osobom żyjącym w związkach nieformalnych rejestrację związków w celu
ochrony osobistych oraz majątkowych interesów osób żyjących w takich związkach, jak
również udzielić ochrony osobom trzecim, wstępującym w stosunki prawne z osobami
żyjącymi w związkach nieformalnych.
Należy wspomnieć, że na przestrzeni ostatnich wiele państw wprowadziło do swoich
porządków prawnych określone możliwości rejestrowania i zawierania związków o
charakterze alternatywnym do małżeństw. Następujące państwa należące do Unii Europejskiej
w ciągu ostatnich 20 lat zaczęły wprowadzać rozwiązania prawne dotyczące rejestracji
związków nieformalnych, w tym związków osób tej samej płci: Dania (od 1989 r.), Szwecja,
Holandia, Hiszpania, Francja, Belgia, Niemcy, Portugalia, Finlandia, Luksemburg, Wielka
Brytania, Słowenia, Czechy, Węgry, Austria, Irlandia. Natomiast spoza Państw
Członkowskich Unii Europejskiej odpowiednie regulacje obowiązują także m.in. w Norwegii,
Islandii, Szwajcarii, Andorze, Chorwacji, Izraelu, Urugwaju, Nowej Zelandii, Kanadzie,
Republice Południowej Afryki, Argentynie, Australii, Ekwadorze, a także niektórych stanach
Stanów Zjednoczonych i Meksyku. Wspomniane wyżej państwa wykorzystały bardzo różne
formy prawne formalizacji związków alternatywnych do małżeństw. Generalnie, można je
podzielić na cztery zasadnicze instytucje: konkubinat, a więc związek nieformalny, który
posiada określone prawa wynikające z przepisów niektórych ustaw oraz orzecznictwa sądów;
umowa cywilnoprawna regulująca prawa i obowiązki partnerów, rejestrowana w urzędzie
stanu cywilnego (np. francuska Obywatelska Umowa Solidarności, Pacte civil de solidarité);
rejestrowany związek partnerski, zawierany przed urzędnikiem stanu cywilnego (forma
prawna przyjęta przez m.in. ustawodawcę węgierskiego, czeskiego, brytyjskiego i
niemieckiego); małżeństwo, czyli przyznanie możliwości zawierania małżeństwa nie tylko
osobom różnej płci, ale także tej samej płci (rozwiązanie m.in. norweskie, szwedzkie,
21 
 
holenderskie, belgijskie, hiszpańskie).
Polsce podjęto próbę uregulowania sytuacji osób żyjących w związkach nieformalnych i
umożliwienia im rejestrowania związków w 2003 r., kiedy prof. Maria Szyszkowska, senator
RP V kadencji wniosła pod obrady Senatu projekt ustawy o związkach partnerskich,
przewidujący m.in. ustawowe prawo do dziedziczenia po zmarłym partnerze oraz prawo
ustanowienia wspólności majątkowej w drodze aktu notarialnego, a rozwiązania te
adresowane były do osób homoseksualnych. Zakończenie kadencji Sejmu i Senatu
spowodowało przerwanie prac ustawodawczych, a do prac tych nie powrócono w kolejnej
kadencji.
Projektowana ustawa jest adresowana zarówno do osób żyjących w związkach
heteroseksualnych, jak również do osób homoseksualnych żyjących w związkach z osobami
tej samej płci, które nie są uprawnione do zawarcia małżeństwa w obowiązującym stanie
prawnym. Należy podkreślić, że nie narusza ona przepisów prawa polskiego dotyczących
związków małżeńskich, a w szczególności art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
który stanowi o małżeństwo jako o związku kobiety i mężczyzny. Projekt ustawy przewiduje
bowiem zawarcie związku partnerskiego, które jest dokonywane w formie umowy pomiędzy
partnerami, a zawarta umowa związku partnerskiego nie powoduje powstania pomiędzy
partnerami węzła małżeńskiego, ani też nie ma wpływu na stan cywilny osób pozostających w
związku partnerskim.
Wnioskodawcy proponują umożliwienie zawarcia umowy związku partnerskiego
wyłącznie pełnoletnim osobom fizycznym, nie pozostającym jednocześnie w związku
małżeńskim, ani w innym zarejestrowanym związku partnerskim. Na zasadzie swobody
umów dwie osoby fizyczne pozostające faktycznie we wspólnym pożyciu określają swoje
wszelkie wzajemne zobowiązania o charakterze majątkowym lub osobistym w celu
organizacji wspólnego życia. Umowy związku partnerskiego nie mogą zawrzeć krewni i
powinowaci w linii prostej, ani też rodzeństwo, a także osoby związane ze sobą węzłem
przysposobienia. Umowa związku partnerskiego, zgodnie z projektowanymi regulacjami,
musi zostać zawarta w formie pisemnej z podpisami poświadczonymi notarialnie. Umowa
taka jest następnie rejestrowana w urzędzie stanu cywilnego. Strony umowy związku
partnerskiego mogą podjąć decyzję o przyjęciu wspólnego nazwiska, będącego dotychczas
nazwiskiem jednej ze stron lub o połączeniu nazwiska jednej ze stron z dotychczasowym
nazwiskiem drugiej strony, przy czym nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może
składać się z więcej niż dwóch członów.
22 
 
Zgodnie z przedłożonym projektem ustawy, umowa związku partnerskiego ulegałaby
wygaśnięciu z chwilą śmierci jednej ze stron. Z kolei rozwiązanie umowy następowałoby z
mocy prawa z chwilą zawarcia przez jednego z partnerów związku małżeńskiego. Umowa
mogłaby być rozwiązana także na mocy wspólnego pisemnego oświadczenia, a także z chwilą
upływu sześciu miesięcy od złożenia przez jedną ze stron umowy związku partnerskiego
drugiej stronie tej umowy pisemnego oświadczenia o wypowiedzeniu umowy. Rozwiązania
umowy nie dokonywałby zatem sąd - ze względu na brak węzła małżeńskiego łączącego
partnerów. Fakt rozwiązania umowy związku partnerskiego podlegałby także, podobnie jak
fakt zawarcia, rejestracji w urzędzie stanu cywilnego. Warunkiem rozwiązania umowy
związku partnerskiego byłoby przedstawienie kierownikowi urzędu stanu cywilnego
wspólnego pisemnego oświadczenia stron umowy związku partnerskiego o jej rozwiązaniu
albo oświadczenia jednej ze stron umowy związku partnerskiego o wypowiedzeniu umowy
związku partnerskiego wraz z oświadczeniem o upływie sześciu miesięcy od wypowiedzenia.
Projekt ustawy zakłada, że po upływie roku od rejestracji umowy związku
partnerskiego partnerzy byliby uprawnieni do dziedziczenia po sobie jak małżonkowie i
byliby zaliczeni do pierwszej grupy spadkowej w podatku od spadków i darowizn, a ponadto
byliby uprawnieni do zachowku po partnerze zmarłym w trakcie trwania umowy. Partnerzy
byliby także – po upływie roku od rejestracji umowy związku partnerskiego – uprawnieni do
wspólnego rozliczania uzyskanych dochodów w zakresie podatku dochodowego od osób
fizycznych, uzyskania zabezpieczenia społecznego po zmarłym partnerze, czy też wstąpienia
w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, w którym zamieszkiwali w trakcie trwania umowy
związku partnerskiego. Ponadto uzyskiwaliby prawo do wzięcia urlopu opiekuńczego w celu
sprawowania opieki nad chorym partnerem, prawo do korzystania ze świadczeń opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz prawo do ubiegania się po zmarłym
partnerze o rentę rodzinną, na takich samych zasadach jak małżonkowie, prawo do wstąpienia
w stosunek najmu lokalu mieszkalnego po zmarłym partnerze, prawo do wspólnego ubiegania
się o członkostwo w spółdzielni i ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
mieszkalnego po zmarłym partnerze na takich samych zasadach jak małżonkowie. Partnerzy
mieliby także prawo do dysponowania wkładem pieniężnym na rachunku bankowym na
wypadek śmierci na rzecz partnera oraz prawo do pochowania zmarłego partnera, a także
chronienia autorskich praw osobistych zmarłego partnera. Mogliby odmówić składania
zeznań w postępowaniu cywilnym, karnym, podatkowym lub administracyjnym, na takich
samych zasadach jak małżonkowie. Tym samym projektowana regulacja wprowadza zmiany
do szeregu innych ustaw, nowelizując:
23 
 
ustawę z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych,
ustawę z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego,
ustawę z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny,
ustawę z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego,
ustawę z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn,
ustawę z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych,
ustawę z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny,
ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego,
ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe,
ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa,
ustawę z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych,
ustawę z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa,
ustawę z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych,
ustawę z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach,
ustawę z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych,
ustawę z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych,
ustawę z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komórek, tkanek i narządów.
Zdaniem wnioskodawców wprowadzenie rocznego terminu dla wywołania skutków w
sferze majątkowej partnerów uniemożliwi zawieranie umów związku partnerskiego dla
pozoru lub w celu uniknięcia obowiązków podatkowych. Co istotne, projektowana ustawa nie
niesie za sobą skutków gospodarczych.
Jednocześnie trudno jest oszacować skutki finansowe dla budżetu państwa. Jak
wskazano na wstępie uzasadnienia, choć przybliżona liczba związków nieformalnych jest
znana, to dane te nie są aktualne, bowiem pochodzą z roku 2002. Trudno oszacować również
liczbę osób, które będą chciały skorzystać z proponowanych rozwiązań zawarcia i
zarejestrowania umowy związku partnerskiego. Wskazać jednak należy, że zgodnie z
projektem ustawy skutki finansowe między osobami zawierającymi umowę związku
partnerskiego powstaną dopiero po upływie roku od chwili rejestracji tego związku.
Projektowana ustawa nie jest objęta prawem Unii Europejskiej.
24