Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw

4
zabiegiem o charakterze technicznym, który akurat w części dotyczącej dziedziczenia
testamentowego ma istotne wady. Usunięcie ich nie jest możliwe bez zmiany odpowiednich
przepisów kodeksu cywilnego.
Polski kodeks cywilny nie zajmuje się kwestią zawierania umów darowizny na
wypadek śmierci (donatio mortis causa). Z uwagi na treść art. 941 k.c. przyjmuje się, że na
gruncie polskiego prawa cywilnego taka darowizna jest w ogóle niedopuszczalna. W związku z
tym w praktyce takie umowy nie występują, mimo że są formułowane poglądy w literaturze, iż
zawieranie takich umów nie oznacza naruszenia obowiązującego prawa.
Założeniem reformy jest to, aby dopuścić w polskim prawie cywilnym możliwość
dokonywania czynności prawnych, w wyniku których w drodze umowy darowizny
obdarowany nabywałby przedmiot darowizny z chwilą śmierci darczyńcy. Proponowane
rozwiązanie nie naruszając reguł prawa spadkowego wprowadza instytucję umożliwiającą
zadysponowanie konkretnym składnikiem majątkowym na wypadek śmierci.
Przedłożony projekt ustawy przyjmuje następujące założenia.
Nowa regulacja ma przyczynić się do ułatwienia obrotu prawnego i uniknięcia
komplikacji związanych z dziedziczeniem dowolnie wybranych przez strony składników
majątkowych, takich jak np. przedsiębiorstwo, nieruchomości, udziały lub akcje w spółkach
kapitałowych oraz zbywalnych praw i obowiązków w spółkach osobowych. Może przez to
znacznie przyczynić się do uproszczenia, po śmierci dotychczasowego właściciela, przejęcia
części jego schedy. Za jej wprowadzeniem przemawiają przede wszystkim względy
praktyczne, a zwłaszcza zasada swobody umów i poszanowania dla swobody dysponowania
majątkiem na wypadek śmierci.
Darowizna na wypadek śmierci, zgodnie z opracowanym projektem będzie instytucją
prawa zobowiązań, do której będą miały w większości zastosowanie dotychczas obowiązujące
przepisy o darowiznach, co znacznie ułatwi wprowadzenie w życie projektowanych
uregulowań. Wbrew sugestii zawartej w nazwie tej instytucji, nie będzie to regulacja prawa
spadkowego.
III. Omówienie poszczególnych zmian
Ze względu na konieczność omówienia w pierwszej kolejności samej konstrukcji
darowizny na początku zostaną poczynione uwagi do projektowanych przepisów tytułu
XXXIII księgi trzeciej kodeksu cywilnego.
5
Art. 8881.
Proponowany przepis statuuje w pierwszej kolejności dopuszczalność zawarcia samej
umowy darowizny na wypadek śmierci. W sposób jednoznaczny przesądza o możliwości
zawierania tego typu umów i określa skutki prawne z niej wynikające. Regulacja wprowadza
jako zasadę umowę inter vivos zawieraną z udziałem obydwu stron, w której darczyńca w
sposób stanowczy i ostateczny dysponuje przedmiotem darowizny definitywnie rozporządzając
nim, ze skutkiem na chwilę jego śmierci. Przedmiot darowizny przechodzi na obdarowanego,
nie z chwilą podpisania umowy, a dopiero z chwilą śmierci darczyńcy. Czynnikiem
decydującym o przejściu własności tak jak przy dziedziczeniu, jest śmierć darczyńcy. Do samej
więc śmierci właścicielem darowanej rzeczy pozostanie zatem darczyńca. Skutek prawny w
postaci nabycia przedmiotu darowizny nastąpi z mocy samego prawa i dla jego wywołania nie
wymaga się żadnych dodatkowych czynności prawnych z udziałem spadkobierców darczyńcy.
Taka darowizna wywoła ex defintione skutki rzeczowe (przeniesie własność z chwilą śmierci
darczyńcy) także w stosunku do nieruchomości. Dla uniknięcia wątpliwości wyraźnie
zaznaczono, że przedmiot darowizny nie wchodzi w skład spadku po darczyńcy. Projektowana
regulacja zakłada więc stan związania stron (jaki zakłada umowa warunkowa) do śmierci
darczyńcy.
Przyjęcie konstrukcji prawnej darowizny jako umowy zawieranej między żyjącymi
(inter vivos) powoduje, że darowizna taka nie będzie mogła być swobodnie odwołana przez
darczyńcę. Może to jednak wyjątkowo nastąpić w granicach określonych przepisami art. 896,
898-900, 902 k.c. Umieszczenie darowizny na wypadek śmierci w ramach przepisów Tytułu
XXXIIII kodeksu cywilnego powoduje konieczność stosowania, z odpowiednimi oczywiście
modyfikacjami, wszystkich przepisów odnoszących się do umów darowizny, w szczególności
co do stron umowy, ich zdolności do czynności prawnych, oznaczania przedmiotu umowy,
samego jej wykonania oraz wreszcie odpowiedzialności za wykonanie bądź nienależyte
wykonanie zobowiązania. Dokonywane darowizny mogą dotyczyć konkretnych wskazanych w
umowie składników majątkowych, nie mogą zaś dotyczyć całego przyszłego majątku, którego
właścicielem na dzień śmierci pozostanie darczyńca. W tym względzie zamieszczono regulację
art. 8881 §3 uniemożliwiając dokonywania w drodze darowizn przyszłego spadku, albowiem
taka darowizna niczym nie różniłaby się od umowy o dziedziczenie. Wprowadzenie tego
rodzaju regulacji nie jest założeniem projektu.
Jednym z zasadniczych warunków skuteczności darowizny jest to, aby obdarowany
przeżył darczyńcę. Jeśli obdarowany zmarłby przed darczyńcą umowa darowizny nie wywoła
skutków prawnych. Przepis ściśle mówi o bezskuteczności czynności prawnej, której skutki są
niweczone w następstwie wcześniejszej śmierci obdarowanego lub w wypadku likwidacji
6
obdarowanych osób prawnych. Natomiast dla sytuacji, gdy darowizny dokonano na rzecz kilku
osób, z których tylko niektóre przeżyły darczyńcę przyjęto podobne rozwiązanie wzorowane na
art. 965 k.c. odnoszącym się do przyrostu. Wydaje się, że najbardziej to odpowiada intencjom
stron zawierających umowę.
Do czasu śmierci darczyńcy, osoba obdarowana będzie pozostawała w pozycji uprawnionego
do nabycia przedmiotu darowizny, co znaczy że będzie służyła jej ochrona przed celowym
wyzbyciem się majątku przez darczyńcę (art. 116 k.c.). Z uwagi na to, w celu ochrony
interesów nabywcy, przy obrocie najbardziej wartościowymi składnikami majątku
(nieruchomościami, lokalami spółdzielczymi) przewidziano możliwość ujawnienia zawartej
umowy we właściwej księdze wieczystej.
Art. 8882.
Przypadki, gdy przedmiot darowizny stanowił będzie wspólność majątkową będą
częste. Regułą będzie, że z chwilą śmierci pierwszego z darczyńców obdarowany stanie się
współwłaścicielem na zasadach współwłasności ułamkowej przedmiotu darowizny. Można
jednak zastrzec, że darowizna będzie skuteczna w całości już z chwilą śmierci pierwszego
z darczyńców. Niedopuszczalne zaś będzie zastrzeżenie, że darowizna przechodzi na
obdarowanego, dopiero z chwilą śmierci drugiego z darczyńców, gdyż wówczas udział
wcześniej zmarłego darczyńcy z istoty podlegałby dziedziczeniu, a to jest wbrew regule
darowizny mortis causa.
Art. 8901.
Wprowadza się zasadę formy aktu notarialnego dla umowy darowizny na wypadek
śmierci. Należy uznać, że tego rodzaju umowy będą miały szczególny charakter, wiążący dla
obu stron, których jednak skuteczność będzie odłożona w czasie, niekiedy nawet odległym.
Obie strony winny przy takiej czynności działać ze szczególnym namysłem i nie podejmować
decyzji pochopnych. Z całą pewnością przyczyni się do tego obecność przed notariuszem w
celu sporządzenia aktu notarialnego. Notariusz jako osoba urzędowa wyjaśni dodatkowo skutki
dokonywanych czynności i zadba o zabezpieczenie interesów obu stron umowy. Obecna
regulacja odnosząca się do zwykłych darowizn wymaga formy aktu notarialnego tylko dla
oświadczenia darczyńcy.
Art. 9011.
Regułą jest, że zmiana stosunków pomiędzy powstaniem zobowiązania, a jego
wykonaniem, nie powinna mieć wpływu, zgodnie z zasadą pacta sunt servanda, na treść
7
łączącego strony stosunku prawnego. W wyjątkowych wypadkach na gruncie prawa
zobowiązań (art. 3571 Kodeksu cywilnego) dopuszcza się jednak modyfikację stosunków
umownych niezależnie od zgody obu zainteresowanych stron. Występuje to wtedy, gdy
wykonanie umowy, prowadziłoby do skutku rażąco niesprawiedliwego i krzywdzącego dla
jednej ze stron umowy.
Proponowany przepis jest adresowany wyłącznie do nabywcy przedmiotu darowizny,
dla którego z różnych, wyjątkowych względów nabycie przedmiotu darowizny byłoby
niepożądane. Mogą w praktyce występować takie przypadki, gdy obdarowany straci
zainteresowanie nabyciem przedmiotu darowizny. Mogą to być względy ekonomiczne, takie
jak zniszczenie rzeczy, czy znaczna utrata jej wartości. Mogą o tym decydować także względy
osobiste, gdy z powodu złych wzajemnych stosunków obdarowany nie będzie chciał otrzymać
darowanej rzeczy. Trudno w tej sytuacji odmówić ochrony obdarowanemu, który z uwagi na
brzmienie art. 3571 nie mógłby powołać się na klauzulę rebus sic stantibus. Przesłanki, na
podstawie których będzie można skorzystać z art. 9011 są ogólne i niedookreślone. Pozwoli to
jednak sądowi na wydawanie rozstrzygnięć w sposób zindywidualizowany, z uwzględnieniem
okoliczności konkretnego przypadku i w zależności od życiowych sytuacji.
Art. 534.
Proponuje się wyraźne oddzielenie nowej instytucji prawa zobowiązań od prawa
spadkowego. Wyrazem tego jest propozycja zmiany art. 534 Kodeksu cywilnego, która
wprowadza dłuższy termin do żądania uznania za bezskuteczną czynności prawnej
z pokrzywdzeniem wierzycieli w wypadku darowizny na wypadek śmierci.
Art. 872.
Obecny art. 872 kodeksu cywilnego zezwala na wejście spadkobierców zmarłego
wspólnika do spółki cywilnej, o ile jest to zastrzeżone w umowie spółki cywilnej.
Spadkobiercom takim przysługują te wszystkie prawa, które przysługiwały spadkodawcy.
Nowela przepisu ma umożliwić wejście do spółki nie tylko spadkobierców, ale także osób
obdarowanych na podstawie umów określonych przez projektowany art. 8881 k.c. Nie ma
żadnego uzasadnienia, dla którego osoby te miałyby być inaczej traktowane aniżeli nabywcy
spadku pod tytułem ogólnym. Niniejsza zmiana kodeksu cywilnego ma między innymi za
zadanie umożliwić wejście do spółki osób obdarowanych w miejsce zmarłego wspólnika.
Będzie to dopuszczalne, jeżeli możliwość taka została przewidziana dla obdarowanych na
wypadek śmierci w umowie spółki oraz gdy zostali oni obdarowani ogółem uprawnień ze
stosunku spółki.
8
IV. Zmiany w pozostałych ustawach
Proponowane zmiany są następstwem omówionych powyżej zmian w prawie
materialnym. W tym względzie należy dokonać zmian w ustawie o nabywaniu nieruchomości
przez cudzoziemców i odnieść się do sytuacji braku zgody właściwego ministra na nabycie
nieruchomości. Obdarowany może wystąpić o wydanie zezwolenia na nabycie nieruchomości
najpóźniej w terminie dwóch lat od śmierci darczyńcy. W braku zgody umowa taka nie wywoła
skutków prawnych, a przedmiot darowizny będzie należał do spadkobierców darczyńcy. W
praktyce zapewne o taką zgodę strona będzie występować za życia darczyńcy.
Zmiany zaproponowane w ustawie – Kodeks postępowania cywilnego w części
dotyczącej postępowania egzekucyjnego mają na celu wzmocnienie ochrony wierzycieli
darczyńcy. Służyć ma temu propozycja, aby z mocy prawa z dniem uprawomocnienia się
postanowienia o przysądzeniu własności rozwiązaniu ulegały umowy darowizny na wypadek
śmierci oraz nabycie własności następowało bez obciążeń, w tym praw wynikających z umowy
darowizny na wypadek śmierci.
Jeżeli chodzi o zmiany w ustawie o księgach wieczystych i hipotece oraz zmiany w
prawie o notariacie, to zmierzają one do ochrony osoby obdarowanej, gdy przedmiotem
darowizny jest nieruchomość, użytkowanie wieczyste lub spółdzielcze prawo do lokalu, dla
którego jest prowadzona księga wieczysta. Notariusz zgodnie z nowym art. 92 § 4a prawa o
notariacie będzie miał obowiązek przesłania aktu notarialnego obejmującego darowiznę na
wypadek śmierci do sądu prowadzącego właściwą księgę wieczystą. Sąd działając na
podstawie nowego art. 16 ust. 2 pkt 7 ustawy o księgach wieczystych i hipotece dokona wpisu
w dziale III właściwej księgi wieczystej prawa wynikającego z darowizny na wypadek śmierci.
Wpis prawa w dziale III ochroni nabywcę z darowizny przed ewentualnymi nieuczciwymi
późniejszymi dyspozycjami majątkowymi darczyńcy.
Konieczna będzie także odpowiednia zmiana przepisów podatkowych i wskazanie terminu
powstania obowiązku podatkowego. Proponuje się także, aby notariusz nie był płatnikiem
podatku od darowizny na wypadek śmierci.
Zmiana do ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze ma na
celu spowodowanie, aby nowa instytucja prawna nie doprowadziła do pogorszenia sytuacji
wierzycieli. Oczywiście należy mieć na uwadze, że projektowane przepisy nie będą stały na
przeszkodzie w dochodzeniu przez wierzycieli roszczeń na podstawie art. 527 i nast. k.c. Przy
dokonywanych darowiznach, istniejące na korzyść wierzycieli domniemania prawne znacznie
wzmacniają ich pozycję prawną.