Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw

spadku, dlatego zakres tej bezskuteczności rozszerzyć trzeba także na oświadczenia
o odrzuceniu zapisu windykacyjnego.

3. Art. 9811 § 2 K.c. i art. 9812 K.c.
Niewątpliwie przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być rzeczy oznaczone co do
tożsamości oraz zbywalne prawa majątkowe (np. wierzytelności, udział w spółce z o.o.,
prawa z papierów wartościowych). W obu przypadkach ustalenie, czy przedmiot zapisu
należał do spadkodawcy w chwili jego śmierci, nie powinno nastręczać trudności.
Uczynienie przedmiotem zapisu windykacyjnego należących do spadkodawcy rzeczy
(praw) oznaczonych co do gatunku powodowałoby, że dopiero dokonanie ich konkretyzacji,
np. przez przeniesienie posiadania, spowoduje skutek rozporządzający i nabycie rzeczy
(praw) przez zapisobiercę. Pojawia się jednak pytanie o to, kto miałby tej konkretyzacji
dokonywać. Jak się wydaje, obowiązek konkretyzacji powinien wówczas spoczywać na
spadkobiercach. W razie gdyby spadkobiercy nie wywiązali się z tego obowiązku,
zapisobierca powinien mieć możność dochodzenia konkretyzacji na drodze sądowej. Niejasny
byłby jednak status zapisobiercy i przedmiotu zapisu w okresie od śmierci testatora do chwili
dokonania konkretyzacji tego przedmiotu i nabycia jego własności przez zapisobiercę.
Dlatego też lepszym rozwiązaniem jest wyłączenie dopuszczalności zapisu windykacyjnego
w przypadku rzeczy (praw) oznaczonych co do gatunku i przyszłych, a także pieniędzy.
W takim przypadku testator mógłby skorzystać jedynie z zapisu zwykłego.
Wyłączyć należy dopuszczalność ustanawiania zapisu windykacyjnego, którego
przedmiotem byłoby wykonanie usługi lub dokonanie oznaczonej czynności faktycznej lub
prawnej na korzyść zapisobiercy. W tych przypadkach wykonanie zapisu wymaga podjęcia
dodatkowych czynności, co jest cechą charakterystyczną zapisu zwykłego. Dlatego też tego
rodzaju zapisy powinny być zawsze traktowane jako zapisy zwykłe.
Względy praktyczne przemawiają za dopuszczalnością uczynienia przedmiotem
zapisu windykacyjnego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Często bowiem osoba je
prowadząca chce wskazać konkretną osobę (swojego następcę), która ma według niego
predyspozycje do kontynuowania tej działalności, a nie chce jednocześnie ustanowić jej
jedynym spadkobiercą. Poza tym posłużenie się zapisem windykacyjnym pozwala na szybkie
przejęcie przez zapisobiercę zarządu przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym. Biorąc
jednak pod uwagę, iż względem osób trzecich zapisobierca do czasu uzyskania postanowienia
sądu o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia może nie
dysponować wiarygodnym dla osób trzecich dokumentem potwierdzającym nabycie

9
przedmiotu zapisu, lepszym rozwiązaniem w rozważanym tu stanie faktycznym może być
posłużenie się wykonawcą testamentu w zmodyfikowanej przez projekt postaci.
Projekt dopuszcza także zapis windykacyjny polegający na ustanowieniu dla
zapisobiercy użytkowania lub służebności na przedmiocie należącym do spadku. Prawo to
powstawałoby dla zapisobiercy w chwili otwarcia spadku.
Omawiając zagadnienia dotyczące przedmiotu zapisu windykacyjnego, należy także
zwrócić uwagę, iż wprowadzenie zapisu windykacyjnego do polskiego prawa nie miałoby
wpływu na treść i stosowanie art. 961 K.c. Niezależnie od tego, czy testator w drodze zapisów
zwykłych czy windykacyjnych albo i jednych, i drugich przeznaczył oznaczonym osobom
przedmioty majątkowe wyczerpujące prawie cały spadek, to osoby te powinny być
traktowane jako spadkobiercy a nie zapisobiercy. W takim przypadku zapisy windykacyjne
będą nieskuteczne.
Według projektu zapis windykacyjny jest skuteczny jedynie wtedy, gdy przedmiot
zapisu należy do spadkodawcy w chwili otwarcia spadku. W przypadku gdy zapis
windykacyjny polega na ustanowieniu dla zapisobiercy prawa użytkowania lub służebności,
jest konieczne, aby przedmiot, na którym ustanawia się te prawa, wchodził do spadku. Zapis
windykacyjny jest bezskuteczny również w sytuacji, gdy spadkodawca w chwili otwarcia
spadku jest zobowiązany do zbycia przedmiotu zapisu windykacyjnego lub składnika spadku,
na którym ma powstać użytkowanie lub służebność. Rozwiązania te mają na celu uniknięcie
sporów między osobą, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, a innymi
osobami roszczącymi sobie prawa do przedmiotu zapisu.

4. Art. 9813 K.c.
Wątpliwości może budzić kwestia dopuszczalności ustanowienia zapisu
windykacyjnego z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Jak wskazano powyżej, celem zapisu
windykacyjnego i jego zaletą jest szybkie przysporzenie zapisobiercy określonej korzyści
majątkowej. Dopuszczenie zapisu windykacyjnego z zastrzeżeniem warunku lub terminu
pozostaje w sprzeczności z tym celem. Ponadto w przypadku nieruchomości dodatkowo
pojawiałby się problem związany z treścią art. 157 § 1 K.c. Przepis ten zabrania przenoszenia
własności nieruchomości z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Zakaz ten dotyczy także
przenoszenia prawa użytkowania wieczystego (arg. z art. 237 K.c.). W związku z tym nie
wydaje się zasadne dopuszczenie zapisu windykacyjnego z zastrzeżeniem warunku lub
terminu. Jeżeli testator chce uzależnić nabycie określonej korzyści majątkowej przez
zapisobiercę od warunku lub terminu, może się posłużyć zapisem zwykłym.

10
Według projektu zastrzeżenie warunku lub terminu jest zasadniczo uważane za
nieistniejące. Jeżeli jednak warunek się ziścił lub termin nadszedł przed otwarciem spadku, to
w projekcie analogicznie do rozwiązania przyjętego w art. 962 K.c. przyjęto, iż zapis jest
skuteczny. Niezasadne byłoby bowiem uznanie w tych samych okolicznościach skuteczności
powołania spadkobiercy, a nieskuteczności ustanowienia zapisobiercy. Jeżeli jednak z treści
testamentu lub okoliczności wynika, że bez zastrzeżenia warunku lub terminu zapis
windykacyjny nie zostałby uczyniony, to jest on nieważny. Jednakże w takim przypadku jest
dopuszczalna konwersja na zapis zwykły uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem
terminu, chyba że sprzeciwia się temu treść testamentu lub okoliczności związane z jego
sporządzeniem.

5. Art. 9816 K.c.
W art. 9816 K.c. jest zawarty nakaz odpowiedniego stosowania do zapisu
windykacyjnego przepisów o zapisie zwykłym w zakresie nieuregulowanym przepisami
dotyczącymi zapisu windykacyjnego. Nie można bowiem wykluczyć pojawienia się takiej
potrzeby. Trudno przewidzieć wszystkie konsekwencje związane z wprowadzeniem do
polskiego prawa zapisu windykacyjnego. Dlatego też zamieszczenie takiego przepisu
w Kodeksie cywilnym wydaje się wskazane. Ponadto należy zauważyć, iż po wejściu
w życie projektowanej ustawy przepisy w których jest mowa o zapisie testamentowym, bez
bliższego wskazania, o jaki rodzaj zapisu chodzi, trzeba będzie stosować do obu jego postaci,
mimo że w czasie wprowadzania ich do naszego prawa zapis windykacyjny nie był jeszcze
dopuszczalny.

6. Art. 993, 995, 996, 9991, art. 1000 § 1, art. 1007 i 1039 – 1042 K.c.
Wprowadzone przez projekt zmiany w przepisach regulujących zachowek i zaliczanie
darowizn na poczet sched spadkowych opierają się na założeniu, iż zapis windykacyjny jako
bezpłatne przysporzenie powinien być traktowany jak darowizny dokonane za życia przez
spadkodawcę. W obu przypadkach mamy do czynienia z działaniami spadkodawcy
uszczuplającymi zawartość jego spadku.
W związku z tym zgodnie z projektowaną treścią art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku
do wartości spadku oprócz wartości darowizn dolicza się wartość zapisów windykacyjnych.
Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego będzie obliczana według stanu z chwili otwarcia
spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 2 K.c.). W konsekwencji wedle

11
projektu (zmieniony art. 996 K.c.) zapis windykacyjny dokonany przez spadkodawcę na rzecz
uprawnionego do zachowku jest zaliczany na należny mu zachowek, a jeżeli uprawniony do
zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od
osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy
pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność zapisobiercy za
zachowek jest jednak ograniczona do wzbogacenia będącego skutkiem zapisu
windykacyjnego (art. 9991 § 1 K.c.), a jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku,
ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do
wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 9991 § 2 K.c.). Zapisobierca
może też zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez
wydanie przedmiotu zapisu (art. 9991 § 3 K.c.).
Treść art. 9991 § 1 – 3 K.c. jest wzorowana na treści art. 1000 K.c. dotyczącego
odpowiedzialności za zachowek osób obdarowanych za życia przez spadkodawcę.
Wprowadzenie odpowiedzialności za zachowek osób otrzymujących zapisy windykacyjne
powoduje konieczność ustalenia kolejności, w jakiej będą one odpowiadać za zachowki
wspólnie ze spadkobiercami i osobami obdarowanymi przez spadkodawcę, oraz sposobu
rozliczeń między nimi, w przypadku gdy jedna z nich zapłaci sumę pieniężną potrzebną do
uzupełnienia zachowku. W projekcie przyjęto, że odpowiedzialność zapisobierców
wyprzedza odpowiedzialność za zachowek osób obdarowanych. Zgodne jest to z występującą
obecnie regulacją, iż w razie niemożności otrzymania zachowku od spadkobierców
odpowiedzialność ta obciąża w pierwszej kolejności osobę najpóźniej obdarowaną przez
spadkodawcę (art. 1001 K.c.). Osoby otrzymujące zapisy windykacyjne uzyskują później
korzyść niż osoby obdarowane za życia przez spadkodawcę, dlatego też odpowiedzialność
obdarowanych za zachowek powinna występować dopiero wówczas, gdy nie można jej
wyegzekwować od spadkobierców i zapisobierców (zmieniony przez projekt art. 1000
§ 1 K.c.). Projekt zakłada, iż zapisobiercy odpowiadają solidarnie za zachowek, a rozliczenia
między nimi odbywają się proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów (art. 9991
§ 4 K.c.). Solidarna odpowiedzialność najlepiej zabezpiecza interesy osób uprawnionych do
zachowku.
Roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu
otrzymanego od spadkodawcy zapisu windykacyjnego przedawniają się z upływem lat pięciu
od otwarcia spadku (zmieniony art. 1007 § 2 K.c.). Występujący dotychczas trzyletni termin
przedawnienia jest zbyt krótki do skutecznego dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku. Jest
to szczególnie widoczne w porównaniu z terminem przedawnienia roszczeń z tytułu zapisu

12
zwykłego, który wynosi pięć lat (art. 981 K.c.). Aby zrównać te terminy, wydłużono terminy
przedawnienia z art. 1007 K.c.
Art. 1039 – 1042 K.c. regulują obecnie tzw. zaliczanie darowizn na poczet sched
spadkowych. Projektowane zmiany mają na celu uwzględnianie przy obliczaniu sched
spadkowych wartości zapisów windykacyjnych uczynionych na rzecz spadkobierców. Ich
uwzględnianie i zaliczanie przy obliczaniu sched spadkowych będzie odbywać się według
projektu na podobnych zasadach jak w przypadku darowizn.

7. Art. 10341 – 10343 K.c.
Określenie zasad odpowiedzialności zapisobiercy za długi spadkowe jest
najtrudniejszym zadaniem przy konstruowaniu przepisów dotyczących zapisu
windykacyjnego. Ze względu na obecny stan prawny nie wydaje się zasadne wprowadzenie
najprostszego rozwiązania, tzn. wyłączenia odpowiedzialności zapisobiercy za długi
spadkowe, chociaż takie właśnie rozwiązanie najczęściej przyjmowane jest w państwach,
w których zapis windykacyjny jest dopuszczalny. Poza tym zwolnienie zapisobiercy od tej
odpowiedzialności byłoby zbyt wielką pokusą dla uwolnienia majątku należącego do
zmarłego od egzekucji prowadzonej przez wierzycieli spadkowych. Z uwagi na ochronę
wierzycieli spadkowych można by wprowadzić ograniczenia co do zakresu przedmiotowego
zapisów windykacyjnych np. tylko do oznaczonej części wartości majątku spadkodawcy albo
do różnicy wartości aktywów i pasywów. Jednak tego rodzaju ograniczenia wymagałyby
uprzedniej wyceny majątku spadkowego. Poza tym jego wartość jest zmienna. Mogłoby się
zatem okazać, iż zapisy skuteczne w chwili ich dokonywania będą nieskuteczne w chwili
śmierci testatora. Dlatego też w celu ochrony wierzycieli spadkowych należy jednak przyjąć
zasadę, iż zapisobiercy uzyskujący korzyść na podstawie zapisu windykacyjnego ponoszą
odpowiedzialność za długi spadkowe.
Ustalając zasady odpowiedzialności zapisobiercy za długi spadkowe, trzeba oprzeć się
na dwóch podstawowych założeniach. Po pierwsze, iż dopuszczalne jest zarówno
ustanawianie zapisu ze skutkami obligacyjnymi, jak i zapisu o skutkach rzeczowych, a zasady
odpowiedzialności zapisobierców zwykłych pozostają bez zmian. Po drugie, wprowadzenie
zapisu windykacyjnego w jak najmniejszym stopniu powinno zmieniać ochronę wierzycieli
spadkowych w stosunku do aktualnego stanu prawnego. W przeciwnym razie operacja
wprowadzenia zapisu windykacyjnego do naszego prawa spadkowego odbyłaby się kosztem
wierzycieli spadkowych. Takie rozwiązanie nie zasługuje na aprobatę. Nie można bowiem

13