Postępowanie upadłościowe: umorzenie długów osób fizycznych

Przeczytaj także: Postępowanie upadłościowe - nabycie ruchomości od syndyka

Mechanizm umarzania długów przez sąd upadłościowy nie był wcześniej znany polskiemu porządkowi prawnemu; został wprowadzony do systemu prawa w 2003 r. Na marginesie wskazać można, że instytucja ta występuje w nielicznych ustawodawstwach na świecie, a konstrukcyjnie zbliżona jest do procedury oddłużeniowej w ramach tzw. upadłości konsumenckiej.

Umorzenie długów jest możliwe dopiero po zakończeniu postępowania upadłościowego. Przy upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika sąd stwierdza zakończenie postępowania po wykonaniu przez syndyka ostatecznego planu podziału. Do zakończenia postępowania może dojść również w sytuacji, gdy wszyscy wierzyciele, którzy zgłosili swoje wierzytelności, jak również ci, którzy uczestniczyli w postępowaniu z urzędu, zostali zaspokojeni. Innymi słowy, stwierdzenie sądu o zakończeniu postępowania upadłościowego możliwe jest w sytuacji, gdy: (i) cały majątek upadłego został zlikwidowany lub (ii) gdy wszyscy wierzyciele (biorący udział w postępowaniu) zostali zaspokojeni. W tym ostatnim przypadku (na ogól niespotykanym w praktyce) kwestia umorzenia długów oczywiście staje się bezprzedmiotowa z uwagi na pełne zaspokojenie roszczeń wierzycieli. Z kolei przy postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu, wydanie postanowienia o zakończeniu postępowania możliwe jest dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia sądowego zatwierdzającego układ.

Z reguły postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku osób fizycznych kończy się niezaspokojeniem znacznej części wierzytelności, szczególnie w przypadkach gdy majątek przedsiębiorcy jest obciążony hipotekami czy zastawami. Teoretycznie niezaspokojone wierzytelności mogą być dochodzone po ukończeniu postępowania upadłościowego przeciwko dłużnikowi z całego jego majątku. W praktyce jednak, po zakończonym postępowaniu upadłościowym dłużnik nie dysponuje żadnym majątkiem, a zatem prowadzenie ewentualnej egzekucji komorniczej i tak okazałoby się bezskuteczne. Ustawodawca w związku z tym dla pewnej kategorii dłużników przewidział możliwość orzeczenia przez sąd o umorzeniu w całości lub części niezaspokojonych zobowiązań.

Aby takie umorzenie było dopuszczalne, jak już wspomniano powyżej, upadły musi być osobą fizyczną prowadzącym działalność gospodarczą oraz złożyć stosowny wniosek przed zakończeniem postępowania upadłościowego. Ustawa nie przewiduje umorzenia zobowiązań wobec upadłych będących osobami prawnymi lub innymi jednostkami organizacyjnymi. Taka konstrukcja nie wynika z faktu prostego uprzywilejowania przedsiębiorców będących osobami fizycznymi, lecz z uwagi na okoliczność, że po zakończonym postępowaniu likwidacyjnym osoby prawne z reguły tracą swój byt. Ustaje więc ich zdolność prawna, a zatem ewentualne umarzanie niezaspokojonych zobowiązań byłoby w takim przypadku bezprzedmiotowe. Utrata bytu prawnego przez jednostkę organizacyjną nie oznacza jednak, że wierzyciele upadłego zostaną definitywnie pozbawieni jakichkolwiek szans na zaspokojenie swoich roszczeń. W pewnych przypadkach będą mogli wystąpić przeciwko reprezentantom spółek z powództwem odszkodowawczym, jeżeli udowodnioną, że ci ostatni nie złożyli wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie.

Celem instytucji upadłościowego umarzania zobowiązań jest umożliwienie uczciwemu przedsiębiorcy nowego, wolnego od obciążeń startu życiowego, pod warunkiem jednak, że w stan zadłużenia (niewypłacalności) popadł wskutek wyjątkowych i niezależnych okoliczności. Co do zasady bowiem, po likwidacji całego majątku dłużnik nie posiada już środków na spłatę należności, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Należności te mogłyby zostać spłacone po zakończeniu postępowania jedynie z dochodów uzyskanych z własnej pracy / działalności gospodarczej, zazwyczaj więc na podstawie aktywności dłużnika rozpoczętej po zakończeniu postępowania upadłościowego. W praktyce jednak często te „nowe” dochody dłużnika nie są wystarczające na spłatę dawnych (przedupadłościowych) zobowiązań. Taka sytuacja nie motywuje dłużnika do normalnej pracy, a często – wręcz odwrotnie – skłania do przeniesienia swojej działalności zarobkowej w tzw. „szarą strefę”. Ze względów społecznych pogłębianie „szarej strefy” jest oczywiście zjawiskiem niekorzystnym, mogącym zrodzić szereg negatywnych konsekwencji. Tym negatywnym skutkom ma właśnie przeciwdziałać instytucja umorzenia niezaspokojonych zobowiązań.

Jak zasygnalizowano powyżej, umorzenie całości lub części długów możliwe jest dopiero po przeprowadzonym postępowaniu upadłościowym, zakończonym zlikwidowaniem całego majątku, przy jednoczesnym braku zaspokojenia wszystkich wierzycieli (biorących udział w postępowaniu), lub wskutek postępowania układowego zakończonego zawarciem układu likwidacyjnego. W obydwu jednak przypadkach oddłużenie będzie wykluczone, jeżeli już wcześniej wobec upadłego ogłoszono upadłość albo odmówiono wszczęcia postępowania upadłościowego z powodu braku majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego, a od zakończenia tego postępowania lub od odmowy jego wszczęcia do dnia wszczęcia aktualnego postępowania upadłościowego, w którym umorzenie ma nastąpić, nie minęło dziesięć lat.