Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny

Druk nr 2971


Warszawa, 15 października 2014 r.
SEJM

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
VII kadencja









Pan

Radosław Sikorski

Marszałek Sejmu

Rzeczypospolitej Polskiej




Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. i na podstawie art. 32 ust. 2 regulaminu Sejmu niżej podpisani
posłowie wnoszą projekt ustawy:


- o zmianie ustawy - Kodeks karny.


Do reprezentowania wnioskodawców w pracach nad projektem ustawy
upoważniamy pana posła Andrzeja Dąbrowskiego.



(-) Andrzej Dąbrowski; (-) Andrzej Dera; (-) Mieczysław Golba; (-) Jarosław
Gowin;
(-) Patryk Jaki; (-) Beata Kempa; (-) Arkadiusz
Mularczyk;
(-) Józef Rojek; (-) Andrzej Romanek; (-) Edward
Siarka;
(-) Tadeusz
Woźniak;
(-) Jan Ziobro; (-) Kazimierz
Ziobro; (-) Jarosław Żaczek; (-) Jacek Żalek.







PROJEKT
USTAWA
z dnia ………………… 2014 r.
o zmianie ustawy – Kodeks karny.

Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z
późn. zm.) w art. 25 po § 3 dodaje się § 3a w brzmieniu:
„§ 3a. Nie podlega karze także ten kto przekracza granice obrony koniecznej, jeżeli
dobrem zagrożonym zamachem jest bezpieczeństwo powszechne, życie, zdrowie,
wolność, wolność seksualna lub mienie, gdy zamach na mienie połączony jest z użyciem
przemocy lub wdarciem się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia lub
ogrodzonego terenu, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej miało charakter
rażący.”
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie w terminie 6 miesięcy od daty ogłoszenia.


















1 Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1997 r. Nr 128, poz. 840, z 1999 r. Nr 64, poz. 729 i Nr 83, poz.
931, z 2000 r. Nr 48, poz. 548, Nr 93, poz. 1027 i Nr 116, poz. 1216, z 2001 r. Nr 98, poz. 1071, z 2003 r. Nr 111, poz.
1061, Nr 121, poz. 1142, Nr 179, poz. 1750, Nr 199, poz. 1935 i Nr 228, poz. 2255, z 2004 r. Nr 25, poz. 219, Nr 69, poz.
626, Nr 93, poz. 889 i Nr 243, poz. 2426, z 2005 r. Nr 86, poz. 732, Nr 90, poz. 757, Nr 132, poz. 1109, Nr 163, poz. 1363,
Nr 178, poz. 1479 i Nr 180, poz. 1493 oraz z 2006 r. Nr 190, poz. 1409, Nr 218, poz. 1592 i Nr 226, poz. 1648.









UZASADNIENIE

1. Potrzeba i cel wydania ustawy.
W niniejszym projekcie dokonano zmiany dotyczącej określonego w art. 25 Kodeksu karnego
kontratypu obrony koniecznej. Przepis ten był wprawdzie przedmiotem dokonanych, jak i
projektowanych nowelizacji, jednak zdaniem projektodawców zmiany te w sposób
niewystarczający uwypukliły sens poszerzenia granic obrony koniecznej.
Celem nowelizacji jest przesunięcie akcentu ze sfery emocjonalnej osoby odpierającej
zamach na mający charakter zobiektywizowany przedmiot zamachu. Nowelizacja ma za
zadanie w sposób jasny i niebudzący wątpliwości dać obywatelom możliwość ochrony
podstawowych wartości porządku społecznego przed bezprawnymi zamachami z
uwzględnieniem jedynie przedmiotu ataku napastnika.
Jedną z przyczyn nowelizacji jest ciągle powracający temat stawiania zarzutów karnym
osobom, które chronią siebie, swoje mienie i porządek społeczny przed bezprawnymi
zamachami ze strony osób trzecich. Jak zauważa się w doktrynie prawa: „Trudna do
oszacowania jest ilość takich błędnych decyzji, które nie dotarły do SN. Jeszcze trudniej jest
ocenić społeczne szkody spowodowane zaniechaniem obrony, nieudzieleniem pomocy
napadniętemu lub nieskuteczną obroną z powodu wyboru najłagodniejszego środka obrony,
spowodowanego restrykcyjną interpretacją wymogu „współmierności” przez sądy”. Ten
sam autor zauważa słusznie, że „wykazane wyżej rozbieżności w orzecznictwie skutkują
przykrymi i niesłusznymi konsekwencjami dla broniących się osób – od długotrwałego
procesu po pozbawienie wolności w ramach tymczasowego aresztowania”.
Nowelizacja ma również za zadanie prewencję ogólną wyrażającą się w konieczności
„liczenia się” przez napastników z prawem każdego obywatela do powstrzymania zamachu
bez względu na wystąpienie strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami
zamachu, jak to ma miejsce w obecnym stanie prawnym.
Nowelizacja ma jednocześnie zachęcić obywateli to przeciwdziałania aktom przemocy ze
strony napastników bez strachu przed poniesieniem z tego tytułu odpowiedzialności karnej.
Istotne jest również, podnoszone przez poprzednich projektodawców zmian przepisów o
obronie koniecznej, wyeliminowanie negatywnych odczuć społecznych związanych z takimi
przypadkami stosowania prawa, w których faktycznie większą dolegliwość karną ponosi
osoba broniąca społecznie uznanych wartości niż napastnik w wartości te godzący.
W końcu nowelizacja ma za zadanie ochronę obywateli przed uznaniowymi działaniami
organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości przy interpretacji niejasnych i niedookreślonych

2 T. Tabaszewski, Eksces intensywny obrony koniecznej w orzecznictwie, Prokuratura i Prawo 12/2010, s. 74.
3 ibidem, s. 75.
zwrotów w postaci strachu i wzburzenia, które dodatkowo mają być usprawiedliwione
okolicznościami zamachu.
W przypadku zaproponowanej zmiany przepisu art. 25 k. k. poprzez dodanie § 3a o treści
wskazanej powyżej, organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości nie będą ustalały stanu
emocjonalnego osoby odpierającej zamach, ani okoliczności zamachu, a jedynie fakt, czy
zamach był bezprawny i czy godził w wyliczone w tym przepisie dobra prawne, a także czy
przy zamachu na mienie nastąpił w sposób lub w miejscu wskazanym w ww. przepisie.
Zgodnie z § 3a dodanym do art. 25 Kodeksu karnego, w sytuacji gdy przekroczenie granic
obrony koniecznej nastąpi przy odpieraniu bezprawnego zamachu godzącego w
bezpieczeństwo powszechne, życie, zdrowie, wolność, wolność seksualną lub mienie, a w
przypadku zamachu na mienie sprawca będzie działał z użyciem przemocy lub w miejscu,
które najogólniej nazwać można domostwem zaatakowanego, następować będzie uchylenie
karalności czynu osoby odpierającej zamach w zasadzie bez względu na sposób wybranego
przez zaatakowanego sposobu obrony i konsekwencji jakie ta obrona przyniosła napastnikowi
ze śmiercią włącznie.
Stosowanie klauzuli generalnej zawartej na końcu nowelizowanego przepisu, ma za zadanie
zapobiegnięcie jedynie wyjątkowym aktom rażącego ekscesu intensywnego zaatakowanego i
czyni zadość podnoszonym przez teoretyków prawa akademickim przykładom przekroczenia
granic obrony koniecznej, jak podawane za przykład poprawności obecnej regulacji zabicie
dziecka kradnącego jabłka z sadu, których wystąpienie w realnej rzeczywistości jest nikłe.
Autorzy projektu wychodzą z założenia, że atak napastnika na wskazane w projektowanym
przepisie dobra prawne jest na tyle społecznie szkodliwy, że usprawiedliwione jest podjęcie
wszelkich środków mających na celu powstrzymanie napastnika przed zamachem. Jeżeli
przekroczenie granic obrony koniecznej miało mimo wszystko charakter rażący, osoba
odpierająca zamach może skorzystać z instytucji niepodlegania karze przewidzianej w art. 25
§ 3 Kodeksu karnego, to jest wtedy, gdy rażące przekroczenie granic nastąpiło pod wpływem
strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami. Wreszcie, nawet pomimo
rażącego przekroczenia granic obrony koniecznej, sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary przewidziane w art. 25 § 2 Kodeksu karnego.
Projekt uzasadniają przede wszystkim rozbieżności między praktyką prokuratur i sądów a
wykładnią przyjętą w literaturze i orzecznictwie SN, które przejawiają się w rażącym
ograniczaniu prawa do obrony koniecznej przez ocenę zdarzeń z punktu widzenia ich
skutków (ex post), podczas gdy prawidłowa jest ocena ex ante, która powoduje, że Sąd
Najwyższy i Sądy Apelacyjne często przyjmują zaistnienie tego kontratypu w sytuacjach, gdy
prokuratury i sądy pierwszej instancji dopatrywały się ekscesu.
Aktualne jednokierunkowe ujęcie obrony koniecznej generuje szereg praktycznych
problemów w interpretacji przepisów regulujących obronę konieczną w przypadku tak
nieporównywalnych dóbr jak np. życie i mienie. Należy zgodzić się z tezą prezentowaną
przez T. Tabaszewskiego, że doktryna prawa karnego, chcąc uniknąć absurdalnych
zastosowań prawa do obrony koniecznej w sytuacjach nietypowych (np. strzał z broni palnej,
oddany przez inwalidę do dziecka kradnącego jabłko w sadzie – jedyny sposób obrony jabłek
w tej sytuacji), wypracowała zbyt szerokie ograniczenie obrony koniecznej stosowane także
do sytuacji klasycznej agresji. Stąd, też projektodawcy wychodzą z założenia, że wyłącznie
oddzielne uregulowanie prawa do obrony życia i podstawowych dóbr osobistych oraz
domostwa przywróci postulowaną od lat funkcjonalność i społeczną akceptację instytucji
obrony koniecznej. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, iż proponowana zmiana dzięki
spójności aksjologicznej sprowadzającej się w pewnym uproszczeniu do wzmożonej ochrony
życia i domostwa przed bezprawnym zamachem jest niezwykle czytelna i stanowić może
łatwo przyswajalny komunikat dla wszystkich jej adresatów. Argument ten jest o tyle istotny,
że obecna regulacja w odczuciu społecznym jest w wysokim stopniu nieczytelna i nie sprzyja
budowaniu zaufania do organów stosujących prawo. Proponowane przez autorów
rozdzielenie katalogu dóbr chronionych występuje w prawie karnym USA, w którym
powszechnie przyjmuje się, że zaatakowany ma prawo do czynnego odpierania zamachu na
życie, zdrowie, wolność, a także mienie, jeśli jest on połączony z użyciem przemocy lub
dokonaniem włamania.
2. Stan rzeczywisty w normowanej dziedzinie.
W powszechnym odbiorze utrwalone jest przekonanie, że „przestępca jest lepiej chroniony
przez prawo niż jego ofiara”. Opinia to odnosi się najczęściej do sytuacji obrony koniecznej i
skomplikowanej sytuacji prawnej tego, kto z „prawa do obrony” korzysta. Prawo do obrony
jest w naszym kręgu kulturowym uważane za jedno z ważniejszych praw i większość jego
ograniczeń uznawanych jest za niezgodne z intuicyjnie definiowanym poczuciem
sprawiedliwości. „Konsekwencją takiej postawy jest ocena, iż prawo faworyzuje dobro
napastnika kosztem dobra napadniętego. Związane z tą oceną jest poczucie krzywdy u
zaatakowanego”.
Zasadniczym prawnym ograniczeniem reakcji na atak jest warunek „współmierności sposobu
obrony do niebezpieczeństwa zamachu”. Należy wskazać, że w polskiej doktrynie prawa
karnego i orzecznictwie SN ugruntowały się zasadniczo dwa stanowiska w zakresie
interpretacji „współmierności” sposobu obrony. Pierwsze – przeważające – stanowisko
nakłada na napadniętego obowiązek wyboru najmniej dotkliwego środka obrony spośród
środków skutecznych. Niezbędnym zdroworozsądkowym uzupełnieniem tego stanowiska
jest twierdzenie, że do skutecznej obrony konieczny jest element przewagi działań obronnych
nad atakiem, gdyż przy ścisłej „współmierności” między intensywnością zamachu, a
intensywnością obrony zachodziłaby „tylko społecznie niepożądana wzajemność, a nie
skuteczna obrona” Stąd precyzyjne i racjonalne sformułowanie tego stanowiska przez m. in.
A. Marka, iż warunek współmierności sposobu obrony nakłada obowiązek wyboru
najłagodniejszego spośród równie skutecznych środków obrony.
Drugie z nich zakłada dopuszczalność używania wszelkich dostępnych sposobów
skutecznego odparcia zamachu. Konsekwencją tego poglądu jest założenie, iż „działającego
w obronie koniecznej nie obowiązuje zachowanie jakiejś kolejności w wyborze środków
(przedmiotów), może on odeprzeć zamach wszelkimi dostępnymi w konkretnej sytuacji
środkami obrony”.Powyższe stanowiska opierają się na konkluzji, iż eksces intensywny

4 A. M a r e k, Obrona konieczna…, op. cit., s. 12.
5 M. S z a f r a n i e c, Przekroczenie granic obrony koniecznej w polskim prawie karnym, Kraków 2004, s. 77.
6 T. Tabaszewski, Eksces intensywny obrony koniecznej w orzecznictwie, Prokuratura i Prawo 12/2010, s. 72
7 Np. wyrok z dnia 21 maja 1975 r., II KR 372/74, OSNPG 1975, nr 10, poz. 94; wyrok z dnia 19 marca 1982 r., III KR
31/82, OSNPG 1982, nr 1, poz. 142; wyrok z dnia 14 czerwca 1984 r., I KR 123/84, OSNPG 1985, nr 4, poz. 142; wyrok z
dnia 14 czerwca 1984 r., I KR 124/84, OSNPG 1985, poz. 51.
8 Wyrok z dnia 10 stycznia 1969 r., IV KR 234/68, OSNKW 1969, nr 7–8, poz. 80.
9 A. M a r e k, Obrona konieczna w prawie karnym. Teoria i orzecznictwo, Warszawa 2008, s. 115–116; por. wyrok z dnia 11
lipca 1974 r., VI KRN 34/74, OSNKW 1974, nr 11, poz. 198.
10 T. Tabaszewski, Eksces intensywny obrony koniecznej w orzecznictwie, Prokuratura i Prawo 12/2010, s. 72, podobnie np.
wyrok z dnia 19 kwietnia 1982 r., II KR 67/82, Gazeta Prawnicza 1983, nr 4, s. 8.
11 Wyrok z dnia 3 lipca 1969 r., IV KR 118/69, OSPiKA 1970, nr 1, poz. 10; podobnie wyrok z dnia 4 listopada 1938 r., 2K
2596/37, Zb. O. 1939, nr 6, poz. 148.