Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw

w razie choroby i macierzyństwa podlegającej ubezpieczeniu zdrowotnemu. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych przekaże zaświadczenie lekarskie również płatnikom składek
służb mundurowych, sędziów, prokuratorów.
Dostęp wystawiających do rejestrów centralnych (Centralnego Rejestru Ubezpieczonych
i Centralnego Rejestru Płatników) będzie specjalnie monitorowany. Wystawiający
będzie miał dostęp do danych niezbędnych do wystawienia zaświadczenia lekarskiego
tylko na potrzeby jego wystawienia. Ponadto będzie istniała możliwość monitorowania
wejść do systemu informatycznego i wyszukiwania innych danych niż potrzebne do
wystawienia zaświadczenia lekarskiego. Dodatkowo możliwość nieuprawnionego
dostępu do danych zgromadzonych bezpośrednio w systemie informatycznym ZUS
zostanie ograniczona poprzez wydzielenie struktur danych i udostępnianie ich z repliki
systemu Kompleksowego Systemu Informacyjnego ZUS (zwanym dalej KSI ZUS).
System ten będzie odizolowany od systemów zewnętrznych.
2. Zmiana zasad ustalania podstawy wymiaru zasiłków
W projekcie zawarto propozycje zmian dotyczących zasad obliczania podstawy wymiaru
zasiłku w przypadku krótszego niż 12 miesięcy podlegania ubezpieczeniu chorobowemu
osób prowadzących pozarolniczą działalność oraz innych grup osób, dla których
podstawę wymiaru składek stanowi kwota zadeklarowana. Obecny stan prawny
w zakresie ubezpieczenia chorobowego sprzyja powstawaniu nadużyć, szczególnie
wśród osób prowadzących pozarolniczą działalność. Po bardzo krótkim okresie
ubezpieczenia chorobowego (1–2 miesiące) z wysoką podstawą wymiaru składki
następuje długi okres pobierania zasiłku w wysokości adekwatnej do podstawy wymiaru
składki. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność wykorzystują możliwość
przerwania ubezpieczenia chorobowego (które jest dobrowolne), aby uniknąć obliczenia
planowanego zasiłku z 12 miesięcy ubezpieczenia; w razie ponownego przystąpienia do
ubezpieczenia i zadeklarowania maksymalnej kwoty podstawy wymiaru składek zasiłek
jest obliczany od podstawy z okresu „nowego” ubezpieczenia. Z uwagi na obowiązujące
przepisy okres wypłaty świadczeń (zasiłku macierzyńskiego) jest zdecydowanie dłuższy
niż okres opłacania wysokich składek na ubezpieczenia społeczne. Należy podkreślić, że
najniższa podstawa wymiaru składek z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
wynosi co do zasady 60% przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia (w 2014 r.
– 2247,60 zł), a dla osób rozpoczynających działalność – 30% minimalnego
wynagrodzenia (w 2014 r. – 504 zł). Ubezpieczony może zadeklarować wyższą
7
podstawę wymiaru składek, z tym że najwyższa podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenie chorobowe nie może przekraczać 250% przeciętnego prognozowanego
wynagrodzenia. W okresie od dnia 1 stycznia 2014 r. do dnia 31 grudnia 2014 r.
odpowiada to kwocie 9365 zł. Możliwość kształtowania (podwyższania) podstawy
wymiaru zasiłków jest więc znaczna. Dodać należy przy tym, że zasiłek macierzyński
przysługuje bez okresu wyczekiwania. Aktualnie okres pobierania zasiłku
macierzyńskiego może wynieść od 52 tygodni (w przypadku ciąży pojedynczej) do
71 tygodni (w przypadku porodu mnogiego lub odpowiednio przysposobienia 5 dzieci
i więcej).
W świetle obowiązujących przepisów oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego
(por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt
II UZP 1/10) ZUS nie może kwestionować kwoty zadeklarowanej przez osobę
prowadzącą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne,
jeżeli mieści się ona w granicach określonych ustawą o systemie ubezpieczeń
społecznych. Tym samym w obecnym stanie prawnym nie ma podstaw do
kwestionowania przez ZUS podstawy wymiaru zasiłków z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa.
W odniesieniu do osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych jako osoby prowadzące
pozarolniczą działalność, ZUS jest uprawniony jedynie do kwestionowania istnienia
tytułu objęcia tymi ubezpieczeniami – jeżeli działalność została podjęta dla pozoru.
W związku z powyższym w projekcie ustawy proponuje się, aby w przypadku opłacania
składki od wyższej niż najniższa podstawa wymiaru składek podstawę wymiaru zasiłku
stanowiła najniższa podstawa wymiaru składki, jeżeli niezdolność do pracy powstała
przed upływem pierwszego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego.
Jeżeli niezdolność do pracy powstała później, zgodnie z proponowanym brzmieniem
art. 48a ust. 1, podstawę wymiaru stanowiłaby suma najniższej podstawy wymiaru
składki oraz kwota stanowiąca 1/12 kwot nadwyżek ponad najniższą podstawę za każdy
kolejny miesiąc ubezpieczenia. Proponowane rozwiązanie ma na celu uśrednienie
podstawy wymiaru składki i w konsekwencji podstawy wymiaru zasiłku w przypadku
krótkiego okresu ubezpieczenia chorobowego i zadeklarowanego przychodu
przekraczającego najniższą podstawę wymiaru składki. Zaproponowany sposób
obliczenia podstawy wymiaru zasiłku ograniczy skalę występujących nadużyć, gdyż
z tytułu krótkiego okresu ubezpieczenia z wysoką podstawą wymiaru składki nie będą
8
występowały wysokie wypłaty z ubezpieczenia chorobowego, a jednocześnie pozwoli na
uwzględnienie w podstawie wymiaru zasiłku pełnego zadeklarowanego przychodu,
przekraczającego najniższą podstawę wymiaru, z tym że uśrednionego na okres 12
miesięcy kalendarzowych.
Jednocześnie proponuje się, zgodnie z projektowanym art. 48a ust. 2 i 3, aby przy
ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku dla ubezpieczonych, dla których podstawę wymiaru
stanowi kwota zadeklarowana, podlegających ubezpieczeniu chorobowemu przez okres
krótszy niż 12 miesięcy, uwzględniany był okres ubezpieczenia z poprzedniego tytułu,
jeżeli okres ubezpieczenia chorobowego rozpoczął się po przerwie nieprzekraczającej
30 dni od ustania ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu. Wówczas osobie takiej,
mającej określony staż ubezpieczenia chorobowego z wcześniejszego tytułu, byłby on
uwzględniany do obliczenia podstawy wymiaru zasiłku. Miesiące ubezpieczenia
z poprzedniego tytułu, brakujące do uzyskania 12-miesięcznego okresu, przypisywane
byłyby do okresu ubezpieczenia z bieżącego tytułu. Projektowane przepisy zmierzają do
dostosowania aktualnie obowiązujących regulacji do zmian dotyczących innych osób
ubezpieczonych dobrowolnie, przy czym zmiany te uwzględniają wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r. (sygn. akt P 12/10) oraz zmiany wprowadzone
ustawą z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2013 r.
poz. 996). Trybunał Konstytucyjny we wspomnianym wyroku uznał za niezgodny
z Konstytucją art. 48 ust. 2 i art. 52 ustawy w zakresie, w jakim artykuły te nie
przewidują odpowiedniego zastosowania art. 37 ust. 1 ustawy przy ustalaniu podstawy
wymiaru zasiłków należnych ubezpieczonemu dobrowolnie podlegającemu
ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, którego
niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca ubezpieczenia z tego
tytułu, w przypadku gdy było ono poprzedzone ubezpieczeniem chorobowym z innego
tytułu.
W celu dostosowania proponowanych przepisów do wspomnianego wyroku proponuje
się, aby przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku przyjmowane były pełne miesiące
kalendarzowe ubezpieczenia z poprzedniego tytułu, jeżeli okres ubezpieczenia
chorobowego rozpoczął się po przerwie nieprzekraczającej 30 dni od ustania
ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu. Proponuje się, aby przy ustalaniu podstawy
wymiaru zasiłku chorobowego przyjmowana była przeciętna miesięczna najniższa
9
podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe oraz przeciętna kwota
zadeklarowana jako podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe za pełne
miesiące kalendarzowe ubezpieczenia w części przewyższającej najniższą podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe za okres pełnych miesięcy
kalendarzowych ubezpieczenia z aktualnego tytułu.
Konsekwencją projektowanych zmian w art. 48a jest również proponowany ust. 3
w art. 49. Proponuje się, aby proponowane w art. 48a zmiany miały analogiczne
zastosowanie w przypadku ubezpieczonych, których niezdolność do pracy powstanie
przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego, a okres
ubezpieczenia rozpoczął się po przerwie nieprzekraczającej 30 dni od ustania
ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu. W takim przypadku przy ustalaniu
podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przyjęta będzie miesięczna najniższa podstawa
wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe oraz kwota zadeklarowana w przeliczeniu
na pełny miesiąc kalendarzowy ubezpieczenia, w części przewyższającej najniższą
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, za miesiąc kalendarzowy,
w którym powstała niezdolność do pracy. W liczbie pełnych miesięcy kalendarzowych
uwzględniony będzie również miesiąc kalendarzowy, w którym powstała niezdolność do
pracy.
Jak wskazano powyżej, wprowadzone zmiany mają na celu ujednolicenie zasad ustalania
podstawy wymiaru zasiłku dla osób deklarujących podstawę wymiaru składki na
ubezpieczenie chorobowe. Niezbędne jest wprowadzenie proponowanych rozwiązań, tak
aby zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku dla osób deklarujących podstawę
wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, których niezdolność do pracy powstała
w krótszym okresie ubezpieczenia niż 12 miesięcy, jak i tej samej grupy
ubezpieczonych, ale dla których niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego
miesiąca kalendarzowego, uwzględniały poprzedni okres ubezpieczenia. Dlatego też
w projekcie proponuje się dostosowanie proponowanych rozwiązań do przepisów
przyjętych ustawą z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa poprzez
uwzględnienie przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku okresu ubezpieczenia
z poprzedniego tytułu.
3. Rozszerzenie kręgu osób uprawnionych do zasiłku macierzyńskiego
Kolejna proponowana zmiana zmierza do zabezpieczenia prawa do zasiłku
10
macierzyńskiego dla ubezpieczonego ojca dziecka lub ubezpieczonego członka
najbliższej rodziny, w przypadku śmierci matki, porzucenia przez nią dziecka lub
niemożności sprawowania przez nią opieki z uwagi na niezdolność do samodzielnej
egzystencji. Projektowany art. 29 ust. 4 i ust. 5b uwzględnia zgłoszoną przez Rzecznika
Praw Dziecka propozycję rozszerzenia kręgu osób uprawnionych do zasiłku
macierzyńskiego.
Sytuacja ta występuje bardzo sporadycznie, ale ze względu na jej wyjątkowość istnieje
konieczność uregulowania tego zagadnienia. Aktualnie w przypadku zgonu
nieubezpieczonej matki dziecka, ubezpieczony ojciec dziecka pozostaje bez możliwości
skorzystania z prawa do zasiłku macierzyńskiego. Propozycja zmierza do możliwości
uzyskania prawa do zasiłku macierzyńskiego przez ubezpieczonego ojca dziecka lub
ubezpieczonego członka rodziny w przypadku zgonu matki dziecka, porzucenia przez
nią dziecka lub niemożności sprawowania opieki z uwagi na niezdolność do
samodzielnej egzystencji w okresie odpowiadającym okresowi ustalonemu przepisami
Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu
macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego. Należy wskazać, że z uwagi na
wyjątkowość i bardzo sporadyczne występowanie tego typu sytuacji koszty
proponowanego rozwiązania będą niezauważalne. Proponuje się, aby prawo do zasiłku
przysługiwało również za okres przed wejściem w życie ustawy, od dnia zaistnienia
przesłanek uprawniających do tego zasiłku.
Projekt zawiera również zmiany w zakresie prawa do dodatkowego zasiłku
opiekuńczego, których celem jest przyznanie ubezpieczonemu prawa do tego zasiłku, nie
tylko w przypadku kiedy matka dziecka wymaga opieki szpitalnej, ale również
w sytuacji, kiedy nie może ona sprawować opieki z uwagi na niezdolność do
samodzielnej egzystencji.
Ponadto w projekcie proponuje się zniesienie wynikającej z literalnego brzmienia
przepisów konieczności pozostawania ubezpieczonego w związku małżeńskim
z rodzicem stale opiekującym się dzieckiem, jeżeli poród, choroba lub pobyt w szpitalu
uniemożliwiają temu rodzicowi osobiste sprawowanie opieki nad dzieckiem w wieku do
ukończenia 8 lat.
Jednocześnie za członków rodziny uprawnionych do zasiłku opiekuńczego proponuje się
uznać rodzica dziecka, ojczyma i macochę – jeżeli pozostają we wspólnym
gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki.
11