Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o orderach i odznaczeniach

– 3 –
przez Prezydenta RP za wybitne zasługi funkcjonuje odrębna kategoria nagród o charakterze
pamiątkowym. Są nimi: Medal za Długoletnią Służbę, odznaczenia wojskowe o charakterze
pamiątkowym mających w nazwie wyraz „Gwiazda” oraz Medal za Długoletnie Pożycie
Małżeńskie. Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, iż istnieją bardzo merytoryczne i wysokie
kryteria, których spełnienie jest konieczne do nadania Krzyża Wolności i Solidarności (w tym
również określenie w art. 15a ust. 3 przesłanki prowadzące do utraty prawa do otrzymania
odznaczenia). Okoliczności te prowadzą do stwierdzenia, iż pomimo zmiany statusu Krzyża
Wolności i Solidarności na odznaczenie o charakterze pamiątkowym, nie utraci ono swojej
renomy i prestiżu społecznego.

Kolejnym niezwykle doniosłym problemem, który ujawnił się po ustanowieniu Krzyża
Wolności i Solidarności, jest ograniczona możliwość przyznawania go osobom zmarłym.
Zgodnie z art. 7 nowelizowanej ustawy ordery i odznaczenia mogą być nadawane
pośmiertnie. Ograniczeniem tej zasady jest art. 32, zgodnie z którym z wnioskiem
o odznaczenie zasłużonych osób zmarłych można występować wyjątkowo, w uznaniu
szczególnych i godnych upamiętnienia zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Jak wskazuje,
przytoczone przez Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, stanowisko Kancelarii Prezydenta
RP, treść art. 32 ustawy o orderach i odznaczeniach, odczytywana w kontekście usytuowania
Krzyża Wolności i Solidarności w hierarchii odznaczeń państwowych, nakazuje wysnuć
wniosek, że w praktyce nadanie tego odznaczenia pośmiertnie zdarzyć się może niezwykle
rzadko. Do złożenia wniosku o pośmiertne odznaczenie Krzyżem Wolności i Solidarności nie
jest bowiem wystarczające spełnienie kryteriów nadania tego odznaczenia określonych
w art. 15a ust. 1 i 2 ustawy o orderach i odznaczeniach. Zasługi osoby zmarłej muszą być
w tym zakresie szczególne i godne upamiętnienia, wówczas zaś osoba proponowana do
odznaczenia zasługiwać może na uhonorowanie odznaczeniem wyższej rangi niż Krzyż
Wolności i Solidarności.
Przyjęte rozwiązania spotykają się z krytyką środowisk skupiających działaczy i rodziny
osób działających w opozycji antykomunistycznej i poddanych represjom w okresie PRL
(notabene art. 15 a ust. 2 pkt. 1 stanowi, że Krzyż Wolności i Solidarności nadaje się również
osobom, które zostały zabite). Należy także zwrócić uwagę, że pośmiertne odznaczenie
Krzyżem Wolności i Solidarności stanowi bardzo często jedyny możliwy sposób
– 4 –
uhonorowania działalności takiej osoby będąc aktem o dużej doniosłości nie tylko dla jej
najbliższych, ale także dowodem trwałej pamięci i międzypokoleniowej solidarności.
Przedstawiona propozycja nowelizacji ustawy o orderach i odznaczeniach, która usuwa
przeszkodę do szerszego pośmiertnego nadawania Krzyża Wolności i Solidarności, polega na
wskazaniu – w odniesieniu do tego odznaczenia – że art. 32 ustawy o orderach
i odznaczeniach nie stosuje się. Jednocześnie obowiązywałaby nadal ogólna zasada, iż ordery
i odznaczenia mogą być nadawane pośmiertnie. Za takim rozwiązaniem przemawia także
okoliczność zmiany charakteru Krzyża Wolności i Solidarności poprzez nadanie mu
charakteru pamiątkowego.

Zgodnie z treścią art. 30 ust. 3 ustawy o orderach i odznaczeniach nieprzedstawienie
Prezydentowi wniosku o nadanie orderu lub odznaczenia przez organ uprawniony wymaga
zawiadomienia i podania przyczyny zgłaszającemu inicjatywę. Zasada ta nakłada na Prezesa
Instytutu Pamięci Narodowej obowiązek informowania inicjatorów wniosku - organów
samorządu, organizacji społecznych lub zawodowych – o istnieniu przeszkody formalnej do
przyznania Krzyża Wolności i Solidarności. Wśród okoliczności prowadzących do utraty
prawa otrzymania tego odznaczenia są dane szczególnie wrażliwe (karalności oraz fakt
współpracy z organami bezpieczeństwa państwa). Kilkuletnie doświadczenie Instytutu
Pamięci Narodowej wskazuje, iż brak jest merytorycznych przesłanek uzasadniających
przekazywanie tego rodzaju informacji inicjatorom wniosków. W tym wypadku konflikt
istotnych konstytucyjnie i społecznie wartości, jakimi są ochrona godności człowieka oraz
prawo do informacji, powinien być jednoznacznie rozstrzygnięty na korzyść pierwszej z nich.
Mając powyższe na uwadze propozycja nowelizacji zakłada, że Prezes Instytutu Pamięci
Narodowej byłby zobowiązany jedynie do poinformowania o nieprzedstawieniu
Prezydentowi wniosku o nadanie odznaczenia, jednakże bez wskazywania powodów takiej
decyzji (nowy ust. 4 w art. 30 ustawy o orderach i odznaczeniach).

Projektowana ustawa w zakresie w jakim przyczyni się do poszerzenia kręgu osób
odznaczonych Krzyżem Wolności i Solidarności wpłynie na budżet państwa, w części, której
dysponentem jest Kancelaria Prezydenta RP oraz Instytut Pamięci Narodowej. Zwiększeniu
ulegną środki finansowe, przeznaczone na wykonanie odznaczeń, baretek i wstążeczek
Krzyża Wolności i Solidarności oraz wykonanie legitymacji dla osób odznaczonych Krzyżem
– 5 –
Wolności i Solidarności. Wzrostowi ulegną też koszty związane z procedurą weryfikacji
wniosków o odznaczenie.

W uzasadnieniu do pierwotnego projektu ustawy o wznowieniu Krzyża
Niepodległości oraz ustanowieniu Krzyża Wolności i Solidarności (ostatecznie przyjętym
jako ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o zmianie ustawy o orderach i odznaczeniach, która
wprowadziła przedmiotowe odznaczenia) oszacowano, że kryteria do otrzymania Krzyża
Wolności i Solidarności spełni około 30 tys. osób. W rzeczywistości według informacji
Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej do października 2013 roku Prezydent RP nadał
zaledwie 1021 Krzyży Wolności i Solidarności. Odznaczenie to otrzymało więc tylko około 3
proc. osób, spośród tych które – jak wskazywały pierwotne szacunki - powinny zostać
uhonorowane tą nagrodą. Projektowana ustawa, poprzez wyłączenie zasady precedencji oraz
szersze umożliwienie przyznawania tego odznaczenia osobom zmarłym ma przyczynić się do
poszerzenia kręgu osób odznaczonych Krzyżem Wolności i Solidarności do liczby pierwotnie
zakładanej.
W trakcie prac nad projektem wystąpiono o opinię do:
1) Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
2) Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej,
3) Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych,
4) Naczelnej Rady Adwokackiej,
5) Krajowej Rady Radców Prawnych,
6) Stowarzyszenia Sieć Solidarności,
7) Fundacji Ośrodka „Karta”,
8) Stowarzyszenia Wolnego Słowa,
9) Fundacji Wolność i Pokój,
10) NSZZ „Solidarność”,
11) Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Internowanych i Represjonowanych.
Swoje opinie przedstawili:
1) Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
2) Prezes Instytutu Pamięci Narodowej,
3) Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych,
4) Ogólnopolskie Stowarzyszenie Internowanych i Represjonowanych.
– 6 –
Wszystkie przedstawione opinie, co do zasady, odnosiły się pozytywnie do
przedłożonego projektu.
Szczegółowe uwagi sugerujące ewentualne zmiany w treści przedłożenia zgłosiła
Kancelaria Prezydenta RP. W opinii Kancelarii Prezydenta nie wydaje się uzasadnione
wprowadzenie rozwiązania sprowadzającego się do odrzucenia stosowania art. 32 ustawy.
Tym samym możliwość pośmiertnego nadawania Krzyża Wolności i Solidarności osobom
innym niż te, które poniosły śmierć w związku z prowadzoną działalnością
niepodległościową, zdaniem Kancelarii Prezydenta, powinna nadal znaleźć zastosowanie
jedynie w sytuacjach wyjątkowych. Kancelaria Prezydenta poddała również w wątpliwość
zasadność ograniczenia treści zawiadomienia, o przyczynach niezłożenia przez IPN wniosku
o nadanie Krzyża Wolności i Solidarności, do samej informacji o niezłożeniu wniosku,
z pominięciem powodów takiego zaniechania.
Pozostałe postulaty Kancelarii Prezydenta RP sprowadzały się do uwag
o charakterze techniczno-legislacyjnym dotyczących wykreślenia zbędnych powtórzeń oraz
innego umiejscowienia w systematyce ustawy przepisu statuującego Krzyż Wolności
i Solidarności.
Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych sugerował
rozszerzenie zakresu przedmiotowego projektowanej ustawy o wprowadzenie zmiany statusu
Krzyża Niepodległości i uczynienie go również odznaczeniem o charakterze pamiątkowym.

Przedmiot projektowanej ustawy pozostaje poza obszarem regulacji prawa Unii
Europejskiej.