Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

UZASADNIENIE
I.
Cele projektu
Projektowana ustawa ma na celu:
1) implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE w sprawie
zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania
seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady
2004/68/WSiSW,
2) doprowadzenie
do
zgodności
polskich
regulacji
karno-prawnych
z postanowieniami Konwencji Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym
wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych oraz,
w zakresie dotyczącym zwalczania przestępstw związanych z pornografią
dziecięcą, Konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości,
3) uporządkowanie uregulowań rozdziału XXV k.k. przez zmianę systematyki jego
przepisów oraz trafniejszy, mniej kazuistyczny opis znamion niektórych
przestępstw.
Zmiany w części ogólnej k.k., k.p.k. oraz ustawach szczególnych mają charakter
wynikowy i są związane wyłącznie z dostosowaniem odnośnych przepisów do nowego
brzmienia tytułu rozdziału XXV k.k.

II.
Zmiany w Kodeksie karnym mające na celu implementację ww. dyrektywy
(art. 1 pkt 7, 8, pkt 9 lit. b i pkt 10 lit. d i e)
Seksualne wykorzystywanie małoletnich, zwłaszcza pornografia i prostytucja dziecięca,
nabiera cech przestępczości globalnej i zorganizowanej. Przestępczość ta wpływa w sposób
głęboko destrukcyjny na zdrowie dziecka i jego rozwój psychofizyczny oraz społeczny.
Zapobieganie temu zjawisku wymaga prowadzenia efektywnej polityki kryminalnej oraz
uzgodnienia wspólnych standardów międzynarodowych.
Projektowane zmiany w rozdziale XXV Kodeksu karnego mają na celu dostosowanie
polskich przepisów do regulacji zawartych w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady
2011/93/UE w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych
i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję
ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz. Urz. UE L 335 z 17.12.2011, str. 1 oraz
L 18 z 21.01.2012, str. 7, dalej: Dyrektywa) oraz podpisanej przez Polskę dnia
25 października 2007 r. Konwencji Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym
wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych (dalej: Konwencja
z Lanzarote), jak również, w zakresie dotyczącym zwalczania przestępstw związanych
z pornografią dziecięcą, podpisanej przez Polskę dnia 23 listopada 2001 r. Konwencji Rady
Europy o cyberprzestępczości.
Zawarte w projekcie propozycje stanowią kontynuację działań służących pełnej
implementacji Dyrektywy do polskiego porządku prawnego. Proponowane rozwiązania
uzupełniają między innymi regulacje zawarte w ustawie z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie
ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2013 r.
poz. 849), dotyczące pozycji procesowej małoletnich pokrzywdzonych przestępstwami
o charakterze seksualnym.
Termin wdrożenia Dyrektywy do prawa krajowego upływa dnia 18 grudnia 2013 r.
1. Obecny stan prawny
Przepisy zawarte w rozdziale XXV Kodeksu karnego stanowią podstawę penalizacji
większości czynów skierowanych przeciwko wolności seksualnej, rozwojowi małoletnich
i obyczajności objętych postanowieniami prawa UE i instrumentów międzynarodowych.
Wynika to z faktu dostosowania ustawodawstwa polskiego do decyzji ramowej Rady
2004/68/WSiSW z dnia 22 grudnia 2003 r. o zwalczaniu seksualnego wykorzystywania dzieci
i pornografii dziecięcej (Dz. Urz. UE L 013 z 20.01.2004, str. 44).
W aktualnym stanie prawnym ogólną ochronę przed naruszeniami sfery wolności
seksualnej zapewniają art. 197, art. 198, art. 199 § 1 i 2, art. 200 i art. 203 k.k. W odniesieniu
do wskazanych powyżej przestępstw wiek ofiary może mieć wpływ na zaistnienie
kwalifikowanej postaci przestępstwa lub na wysokość wymierzonej sprawcy kary. Z kolei
ochrona obyczajności seksualnej i rozwoju psychoseksualnego małoletnich zapewniana jest
przez art. 199 § 3, art. 200a–202 i art. 204. Również w odniesieniu do tej grupy przestępstw
wiek ofiary, a w odniesieniu do czynów z zakresu pornografii – wiek uczestniczącego
małoletniego, ma wpływ na karno-prawną ocenę czynu.
Jednak niektóre spośród negatywnych zachowań, w szczególności z zakresu pornografii
i prostytucji dziecięcej, znajdują się poza regulacją kodeksową. Podstawową kwestią, w której
polskie prawo karne odbiega od regulacji zawartych w Dyrektywie i wskazanych
konwencjach, jest wiek osoby małoletniej, o której mowa w art. 202 § 4 i 4a k.k.
2
Należy zauważyć, iż w obydwu wskazanych powyżej grupach przestępstw granica wieku
nie została wyznaczona w sposób jednolity. Przyjęte rozwiązania statuują odmienne
gwarancje w odniesieniu do małoletnich, a odmienne, dalej idące w odniesieniu do
małoletnich poniżej 15 lat. Rozwiązanie takie należy uznać, co do zasady, za celowe,
jednakże w odniesieniu do niektórych przestępstw poziom ochrony małoletnich wynikający
z rozwiązań krajowych nie odpowiada wymogom stawianym przez Dyrektywę. Dotyczy to
postanowień art. 202 § 4 i 4a – w tym zakresie Dyrektywa ustanawia granicę wieku na 18 lat.
Aktualnie obowiązujące przepisy Kodeksu karnego nie penalizują również czynów takich jak
udział w przedstawieniach pornograficznym z udziałem małoletnich, które bez wątpienia
mają wysoce negatywny wpływ na ich rozwój psychoseksualny. W tym zakresie konieczne
jest uzupełnienie regulacji krajowych.
Należy zastrzec, iż postanowienia Dyrektywy oraz Konwencji z Lanzarote nie przewidują
harmonizacji tzw. „wieku przyzwolenia” dla obcowania płciowego. W tym zakresie
państwom pozostawiona została swoboda regulacji.
2. Zmiana tytułu rozdziału XXV k.k. (art. 1 pkt 7)
Z uwagi na fakt, że aktualny tytuł rozdziału XXV Kodeksu karnego nie odzwierciedla
w istocie wszystkich dóbr objętych ochroną przepisów tego rozdziału, projektodawca
zdecydował się na jego uzupełnienie przez wskazanie rozwoju psychoseksualnego
małoletnich jako indywidualnego przedmiotu ochrony. Za wyróżnieniem wskazanego dobra
przemawia ponadto projektowane rozszerzenie gwarancji dla rozwoju psychoseksualnego
małoletnich przez zwalczanie prostytucji i pornografii dziecięcej.
Zgodnie ze współczesną wiedzą rozwój psychoseksualny dziecka stanowi proces
obejmujący wszystkie zjawiska związane z faktem posiadania płci. Obejmuje on m.in.
dążenie do osiągnięcia integracji całej osobowości, kształtowanie się akceptacji własnej płci,
kształtowanie się roli płciowej oraz rozwój świadomości ewolucji własnego erotyzmu.
Nieprawidłowe, społecznie nieakceptowane formy kontaktów z dzieckiem mogą stanowić
istotne zagrożenie jego rozwoju psychoseksualnego. Dlatego też w projekcie przewidziano
szereg zmian wzmacniających ochronę tego dobra w odniesieniu do wszystkich małoletnich,
przy jednoczesnym zachowaniu szczególnej ochrony małoletnich poniżej 15 lat.
Wynikiem projektowanej zmiany nazwy rozdziału XXV Kodeksu karnego są zmiany
w odwołujących się do niej przepisach ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy (art. 2 projektu), ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania
3
karnego (art. 5 pkt 1 projektu), ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy
(art. 6 projektu), ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym

(art. 7 projektu), ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (art. 8 projektu),
ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary (art. 9 projektu) oraz ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r.
o kierujących pojazdami (art. 10 projektu).
3. Ograniczenie zjawiska prostytucji nieletnich (art. 1 pkt 8)
Obcowanie seksualne z małoletnim obecnie jest penalizowane w art. 200 § 1 k.k. –
w odniesieniu do małoletnich poniżej 15 lat oraz w art. 199 § 3 k.k. – w odniesieniu do
wszystkich małoletnich.
Dyrektywa wymaga od państw członkowskich wprowadzenia karalności korzystania
z prostytucji dziecięcej (art. 4 ust. 7 Dyrektywy, jak również art. 19 ust. 1 lit. c Konwencji
z Lanzarote).
W obecnym stanie prawnym istnieją wątpliwości co do pełnego zakresu penalizacji
wskazanego powyżej czynu przez prawo. Art. 199 § 3 k.k. penalizuje zachowania na tle
seksualnym wobec małoletniego (m.in. w zamian za korzyść majątkową lub osobistą, lub ich
obietnicę) będące jednakże wynikiem wyłącznej inicjatywy innej osoby niż małoletni. Przepis
ten posługuje się bowiem znamieniem „doprowadza”, co – zgodnie z wykładnią tego
określenia stosowaną w komentarzach i orzecznictwie Sądu Najwyższego – oznacza, że
penalizacją nie są objęte sytuacje, gdy propozycja kontaktów seksualnych wychodzi od
małoletniego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2010 r.,
V K.K. 369/09, OSNKW 2010, nr 9, poz. 80, Biul. SN 2010, nr 8, poz. 12). Zarówno
Dyrektywa, jak i Konwencja z Lanzarote nie uzależniają jednak odpowiedzialności karnej od
tego, z czyjej inicjatywy doszło do takiego zachowania.
Z uwagi na powyższe wątpliwości, w projekcie ustawy zaproponowano zmianę brzmienia
§ 3 w art. 199 k.k. polegającą na rozszerzeniu znamion czasownikowych, przez
uwzględnienie obcowania płciowego obok znamion w postaci dopuszczenia się innych
czynności seksualnych i doprowadzenia do wykonania lub poddania się innym czynnościom
seksualnym.
Przewidziana wysokość sankcji (od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności) odpowiada
wskazanym w Dyrektywie minimalnym poziomom górnego zagrożenia ustawowego
4
(odpowiednio 5 lat pozbawienia wolności, jeżeli dziecko nie osiągnęło wieku przyzwolenia,
oraz 2 lat pozbawienia wolności w pozostałych przypadkach).
4. Ograniczenie zjawiska pornografii dziecięcej (art. 1 pkt 10)
W obecnym stanie prawnym zabronione jest publiczne prezentowanie treści
pornograficznych, w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie tego nie
życzy (art. 202 § 1 k.k.). Jednakże w odniesieniu do niektórych treści pornograficznych
ustawodawca zdecydował o szerszym określeniu pola penalizacji, obejmując zakresem
regulacji karno-prawnej również utrwalanie, sprowadzanie, przechowywanie oraz posiadanie
treści pornograficznych m.in. z udziałem małoletnich poniżej 15 lat (art. 202 § 4 i 4a k.k.).
W zakresie wieku osoby małoletniej, o której mowa w art. 202 § 4 i 4a k.k, polskie prawo
karne odbiega obecnie od regulacji wynikających z art. 4 ust. 2 i art. 5 ust. 3 i 6 Dyrektywy
oraz konwencji Rady Europy, obejmując ochroną jedynie małoletnich poniżej 15 lat.
Wskazane instrumenty międzynarodowe wprowadzają w takim przypadku granicę wieku
18 lat. Dlatego też, z uwagi na zagrożenie, jakie dla zdrowia i rozwoju małoletnich stanowi
produkcja pornografii dziecięcej, w projekcie przewidziano podniesienie wieku ochrony dla
małoletnich w kontekście produkcji i posiadania pornografii dziecięcej do lat 18.
Jednocześnie nie stwierdzono zasadności dokonywania analogicznej zmiany
w dotychczasowym § 2 art. 202 k.k. (projektowany art. 200 § 3 k.k.). Przepis ten odnosi się
do przedmiotu ochrony (rozwoju psychoseksualnego małoletniego) tożsamego z przedmiotem
ochrony norm zawartych w art. 200 § 1 i projektowanym § 3 k.k., gdzie granica 15 lat zostaje
zachowana.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż Dyrektywa (art. 8 ust. 3) dopuszcza, na zasadzie
wyjątku, wyłączenie karalności produkcji i posiadania pornografii dziecięcej, w sytuacji gdy
treści pornograficzne obejmują udział osób, które osiągnęły wiek przyzwolenia (w Polsce
15 lat), oraz treści te zostały utrwalone i są posiadane za zgodą tych osób wyłącznie do
prywatnego użytku (nie w celu rozpowszechniania). Projektodawca zdecydował się nie
wprowadzać wprost tego rodzaju wyłączenia do ustawy, gdyż tak kazuistyczne
ukształtowanie norm kodeksowych prowadziłoby do osłabienia ich czytelności, a tym samym
istotnych problemów w ich stosowaniu (np. opisanie warunków i sposobu wyrażenia zgody,
konsekwencji jej cofnięcia). Za niecelowością takiego rozwiązania przemawia również
możliwość posłużenia się przy karno-prawnej ocenie konkretnego czynu instytucjami części
ogólnej Kodeksu karnego, a w szczególności oceną stopnia społecznej szkodliwości takiego
czynu, jak również odwołania się do pozaustawowego kontratypu zgody dysponenta dobrem
5