Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego

– 2 –
w tym zakresie nie może też zostać zakwalifikowane do kategorii postanowień objętych
dyspozycjami art. 3941 § 1 pkt 1 i § 2 k.p.c. W odróżnieniu zatem od orzeczeń o analogicznej
treści podejmowanych przez sądy pierwszej instancji, w przypadku których – wedle poglądu
wyrażanego w judykaturze – zastosowanie znajduje art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c., postanowienia
sądów drugiej instancji w sprawie przyznania od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej z urzędu nie mogły zostać zaskarżone w trybie zażalenia.
2.3. Trybunał przypomniał, iż gwarancja prawa do sądu powiązana jest ściśle z pojęciem
„sprawy”. W ujęciu konstytucyjnym obejmuje ono wszelkie sytuacje, w których konieczne
jest rozstrzyganie o prawach lub obowiązkach jakiegoś podmiotu na podstawie norm
prawnych (czy to w relacji do innych równorzędnych podmiotów, czy też w odniesieniu
do władzy publicznej), a zarazem natura danego stosunku prawnego wyklucza arbitralność
ewentualnej decyzji. W konsekwencji więc prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd
(art. 45 ust. 1 Konstytucji) nie dotyczy tylko wąsko rozumianego postępowania głównego,
lecz może odnosić się także do innych postępowań, określanych często mianem postępowań
incydentalnych, w których sądy orzekają o prawach lub obowiązkach konkretnego podmiotu.
Równie szeroki zakres zastosowania ma art. 176 ust. 1 Konstytucji, przy czym zakres
ten wyznaczony jest ramami prawa do sądu oraz płynących zeń gwarancji odpowiedniego
ukształtowania ustroju i procedury sądowej. I jakkolwiek powołany przepis tradycyjnie już
zaliczany jest do norm o charakterze ustrojowym (determinuje wszak sposób zorganizowania
procedur sądowych, a co się z tym wiąże – sposób zorganizowania sądów), to należy go też
uznać za przepis gwarancyjny, którego zadanie jest konkretyzacja treści prawa jednostki do
zaskarżenia rozstrzygnięcia zapadłego w postępowaniu sądowym. To ostatnie prawo odnosi
się zaś zarówno do głównego nurtu postępowania, jak i do kwestii wpadkowych, które
zakładają orzekanie o prawach i obowiązkach określonego podmiotu.
2.4. Odnosząc powyższe do problematyki kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu,
Trybunał zauważył, że koszty te mogą znaleźć pokrycie w kwocie przyznanej stronie od
przeciwnika procesowego tytułem zwrotu kosztów procesu. Dzieje tak wtedy, gdy strona
reprezentowana przez pełnomocnika z urzędu wygrała postępowanie i zastosowanie znalazła
zasada odpowiedzialności za wynik procesu. W pewnych sytuacjach jednakże, obowiązek
zwrotu wspomnianych kosztów nie powstanie. Przykładem może być tutaj postępowanie
nieprocesowe o podział majątku (spadku), gdzie na ogół każdy z uczestników ponosi koszty
– 3 –
postępowania związane ze swym udziałem w sprawie (art. 520 § 1 k.p.c.). Podobnie ma się
rzecz z kosztami pomocy prawnej świadczonej z urzędu stronie, która ostatecznie przegrała
sprawę, a tym samym nie przysługuje jej zwrot kosztów procesu od przeciwnika. Wówczas
uiszczenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej staje się obowiązkiem Skarbu Państwa i
stanowi jedną z form finansowania przez państwo wymiaru sprawiedliwości, której celem jest
zapewnienie równego prawa dostępu do sądu. Na poziomie regulacji ustawowej obowiązek
ten znajduje wyraz w dyspozycji art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo
o adwokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188, z późn. zm.) oraz art. 223 ust. 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. Nr 163, poz. 1349, z późn. zm.).
Jak podniósł dalej Trybunał, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu jest jednym z elementów wynagrodzenia za usługi wykonywane przez adwokata lub
radcę prawnego (notabene w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym skarżącym
była osoba wykonująca ten drugi zawód i dlatego duża część wywodu sądu konstytucyjnego
koncentruje się na sytuacji radców prawnych, niemniej z punktu widzenia zasad i wartości
konstytucyjnych sytuacja obu zawodów w analizowanym aspekcie jest w istocie tożsama).
Omawiane świadczenie ma charakter przysparzająco-majątkowy, a przy tym ekwiwalentny,
jako że przysługuje w zamian za czynności dokonane przez pełnomocnika. Ponadto zwrot
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej jest świadczeniem koniecznym. wiadczenie pomocy
prawnej z urzędu jest obowiązkiem adwokata oraz radcy prawnego, od którego nie może się
uchylić, chyba że zachodzą ku temu wyjątkowo istotne względy („ważne powody”). Innymi
słowy – adwokat, jak też i radca prawny, obowiązany jest wykonywać czynności zawodowe
w każdym przypadku, gdy się o to do niego zwrócono.
Zdaniem Trybunału, brak jest przesłanek, które pozwoliłyby przyjąć, że pomoc prawna
świadczona z urzędu ma charakter nieodpłatny. Zwrot kosztów takiej pomocy można raczej
porównać np. do wynagrodzenia za pracę radcy prawnego wykonującego swe obowiązki
w ramach stosunku pracy lub za czynności radcy prawnego wykonującego zawód w innych
formach dopuszczonych ustawą. Wynika stąd, iż po stronie profesjonalnego pełnomocnika
(odpowiednio adwokata bądź radcy prawnego) występuje interes prawny w dochodzeniu
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, a zwłaszcza w zaskarżaniu rozstrzygnięć wydanych
w tym zakresie. Co więcej: skoro radca prawny jest podmiotem samofinansującym się oraz
ponoszącym ryzyko ekonomiczne podejmowanej działalności (naturalnie dotyczy to w równej
mierze adwokata), sposób, w jaki ukształtowany został mechanizm korygowania wysokości
– 4 –
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, ma istotne znaczenie dla konstytucyjnej ochrony jego
praw majątkowych (zob. art. 64 ust. 2 Konstytucji).
W sytuacji zatem gdy sama strona (uczestnik) postępowania nie ma interesu prawnego
w dochodzeniu od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu, jedynym zainteresowanym pozostaje właśnie pełnomocnik ustanowiony przez sąd,
a jego pozycja procesowa jest analogiczna do tej, jaką mają biegli czy chociażby świadkowie.
W konsekwencji powinna mu przysługiwać legitymacja w zakresie zaskarżania rozstrzygnięć
w przedmiocie zwrotu kosztów świadczonej pomocy prawnej.
2.5. Konkludując swoje rozważania Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że w sprawie,
która stała się kanwą dla skargi konstytucyjnej rozpoznawanej pod sygn. akt SK 20/11, sąd
drugiej instancji dokonał władczej ingerencji w prawa podmiotowe pełnomocnika z urzędu.
I choć orzekał o nich równolegle z rozstrzygnięciem postępowania głównego, to jednak po
raz pierwszy odniósł się do kategorii praw podlegających ochronie w postępowaniu sądowym
według standardów określonych przez art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 ustawy zasadniczej.
„Kwestia zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej przysługującego pełnomocnikowi
z urzędu jest sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji i powinna zostać rozpoznana
w dwuinstancyjnym postępowaniu sądowym. Art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. nie stwarzał
możliwości zaskarżenia tego postanowienia do sądu drugiej instancji, znaczyło to również
naruszenie istoty prawa do sądu realizowanego w postępowaniu sądowym (…)”.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Projekt ustawy zakłada nadanie nowego brzmienia art. 394 § 1 pkt 9 oraz art. 3942 § 1
k.p.c. Jakkolwiek bowiem żaden z tych przepisów nie został poddany kognicji Trybunału, to
wobec zmiany stanu prawnego, jaka nastąpiła z dniem 3 maja 2012 r. (data wejścia w życie
ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 233, poz. 1381), wskazane jednostki redakcyjne są
niewątpliwie najbliższe treściwo zagadnieniu, którym zajmował się sąd konstytucyjny.
Jak zaznaczono już w pkt 2.2. niniejszego uzasadnienia, art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. nie
potwierdza wprost prawa do zainicjowania kontroli instancyjnej w razie wydania przez sąd
pierwszej instancji postanowienia odnoszącego się do kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej stronie (uczestnikowi) postępowania z urzędu, niemniej w orzecznictwie sądów
powszechnych oraz Sądu Najwyższego przyjmuje się istnienie takiego uprawnienia po stronie
– 5 –
pełnomocnika procesowego – tak w szczególności ten ostatni Sąd w uchwałach z dnia 20
maja 2011 r. (sygn. akt III CZP 14/11) i z dnia 8 marca 2012 r. (III CZP 2/12). Warto przy
tym zaakcentować, iż prezentowane stanowisko sądów nie ogranicza się wyłącznie do spraw,
w których oddalono wniosek pełnomocnika ustanowionego z urzędu o przyznanie od Skarbu
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej (por. sentencję rozstrzygnięcia Trybunału
Konstytucyjnego, zdeterminowaną wszelako zakresem zaskarżenia w sprawie SK 20/11), lecz
dopuszcza zażalenie w szerszym zakresie, tj. także w wypadku przyznania pełnomocnikowi
zwrotu kosztów. W tezach powołanych wyżej wypowiedzi Sądu Najwyższego jest mowa
o postanowieniu sądu pierwszej instancji „rozstrzygającym o ponoszonych przez Skarb
Państwa kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu” oraz o postanowieniu
„w przedmiocie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu”. Nie da się ukryć, iż to drugie ujęcie w większym stopniu odpowiada
gwarancjom konstytucyjnym, ponieważ w pełni zabezpiecza interes majątkowy pełnomocnika
wyznaczonego przez sąd, dając mu instrument weryfikacji nie tylko orzeczeń całkowicie dla
niego negatywnych, ale też i takich, które przesądzają o przyznaniu mu jedynie części
żądanych kosztów.
Niezależnie od tego trudno pominąć, iż opisywana wykładnia art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.
jest wykładnią rozszerzającą – sądy posłużyły się tu rozumowaniem per analogiam, aby
zniwelować uchybienie ustawodawcy polegające na pominięciu prawa pełnomocnika do
wywiedzenia zażalenia, podczas gdy prawo takie zostało przyznane zarówno biegłym, jak
i świadkom. Tyle że nie można zapominać, że w istocie rolą legislatywy, a nie judykatury,
jest modyfikowanie treści przepisów. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy zachodzi potrzeba
rozbudowania jakiegoś katalogu zamkniętego, a taki oto charakter ma katalog rozstrzygnięć
sądu pierwszej instancji, od których przysługuje zażalenie.
W związku z tym – korzystając niejako ze sposobności, jaką stwarzają prace legislacyjne
podjęte celem wykonania wyroku z dnia 30 października 2012 r. – proponuje się uzupełnienie
postanowienia zawartego w art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. o sformułowanie wskazujące wyraźnie na
możliwość wniesienia zażalenia na orzeczenia sądu pierwszej instancji, których przedmiotem
jest „zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu”.
Identyczne sformułowanie (nawiązujące zresztą do nazwy, którą nadano działowi II
w tytule V, księgi pierwszej, części pierwszej k.p.c.) ma zostać dodane w nowelizowanym
art. 3942 § 1. Wybór tej jednostki redakcyjnej jako przedmiotu interwencji ustawodawcy
– 6 –
podyktowany jest tym, że w obowiązującym stanie prawnym to właśnie art. 3942 § 1 k.p.c.
określa, które z rozstrzygnięć incydentalnych sądu drugiej instancji podlegają kontroli w tzw.
instancji poziomej. Otóż, przepis ten stanowi, że zażalenie do innego składu sądu drugiej
instancji przysługuje od postanowień wydanych przez wymieniony sąd, odnoszących się
do enumeratywnie wyliczonych kwestii wpadkowych, w tym również dotyczących zwrotu
kosztów procesu. Natomiast art. 3941 § 1 k.p.c. w aktualnie obowiązującym brzmieniu
reguluje problematykę zaskarżania postanowień, mocą których sąd drugiej instancji odrzucił
skargę kasacyjną, a także postanowień wydanych przez sąd pierwszej lub drugiej instancji
odrzucających skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Również § 11, dodany w art. 3941 k.p.c. z dniem 20 lipca 2011 r., oraz zacytowany na wstępie
§ 2 tego artykułu (zob. pkt 2.2) poświęcone są kontroli postanowień związanych z głównym
nurtem postępowania. W tej sytuacji, zważywszy na zakres przedmiotowy tych przepisów,
można zaryzykować stwierdzenie, że uzupełnienie katalogu rozstrzygnięć z art. 3941 § 1–2
k.p.c. o postanowienia w sprawie zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej
z urzędu byłoby zabiegiem chybionym.
Za takim kierunkiem nowelizacji przemawia ponadto okoliczność, że uchwalając ustawę
z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U.
Nr 138, poz. 806) ustawodawca opowiedział się za „wyjęciem” pewnych spraw spod kognicji
Sądu Najwyższego. Mianowicie: realizując postulat wprowadzenia środka odwoławczego
w przypadku niektórych postanowień o incydentalnych, wydawanych na etapie postępowania
przed sądem drugiej instancji, w powołanym akcie normatywnym zdecydowano się na
wariant wspomnianej już instancji poziomej. Miało to zapobiec zbyt dużemu obciążeniu Sądu
Najwyższego, zwłaszcza gdy chodzi o sprawy, które – co do zasady – nie wykazują istotnego
skomplikowania prawnego.
W ocenie Senatu, przyjętą koncepcję weryfikacji orzeczeń sądu drugiej instancji przez
inny, aczkolwiek równorzędny skład tego sądu, można zastosować także w odniesieniu
do kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie (uczestnikowi) postępowania
z urzędu. Projektowane rozwiązanie zapewni wewnętrzną spójność regulacji kodeksowych,
albowiem w odniesieniu do zbliżonej materii (zwrot kosztów procesu) obecnie przepisy nie
przewidują angażowania najwyższej instancji sądowej. Na marginesie można też dodać, że
w motywach rozstrzygnięcia z dnia 30 października 2012 r. Trybunał Konstytucyjny nie
wykluczył proponowanego tutaj modelu kontroli. Za to w innym orzeczeniu (por. wyrok