Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw

międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę i z postanowień
Konstytucji RP. Należy również uwzględnić postulaty de lege ferenda
sformułowane zarówno w doktrynie prawa, jak i w judykaturze oraz
w wystąpieniach Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw
Dziecka. Senacki projekt nowelizacji unormowań K.r.o. w zakresie władzy
rodzicielskiej, wniesiony do Sejmu RP dnia 15 listopada 1995 r. (druk
sejm. nr 1357), krytycznie oceniany w rodowiskach prawniczych, został
odrzucony przez Sejm już w pierwszym czytaniu (18 stycznia 1996 r.).
Prawo rodzinne pozostaje pod bezpo rednim wpływem panujących
poglądów moralnych i religijnych oraz obyczajów. Między innymi dlatego
cechą charakterystyczną prawa rodzinnego jest jego względna autonomia
w ramach systemu prawa. Nawet istotne zmiany prawa rodzinnego mogą
dokonywać się mimo niezmienno ci systemu gospodarczego
i politycznego państwa, za przekształcenia stosunków gospodarczych,
społecznych i politycznych nie muszą wywoływać zasadniczych zmian
w prawie
rodzinnym.
Projektując nowelizacje przepisów prawa
rodzinnego, zwłaszcza odnoszących się do niemajątkowych stosunków
rodzinnych, trzeba zatem uwzględniać pierwiastek tradycji powszechnie
występujący w stosunkach rodzinnych. Nie należy mechanicznie kopiować
obcych wzorców prawnych i zalecanych standardów międzynarodowych
albo narzucać apriorycznie sformułowanych wzorców zachowań jako
rzekomo bardziej nowoczesnych niż te, które zyskały powszechną
społeczną akceptację.
W celu utrzymania wewnętrznej spójno ci unormowań nowelizowanego
obszaru stosunków prawnych, zakresem projektowanej nowelizacji zostały
objęte przepisy odnoszące się do pochodzenia dziecka, władzy
rodzicielskiej, kontaktów rodziców i dzieci, stosunków alimentacyjnych
między rodzicami i dziećmi, zastępczej pieczy nad dzieckiem.
Projekt zawiera ponadto propozycje zmian przepisów K.r.o., K.c. i K.p.c.,
które polegają na uzupełnieniu lub jurydycznej korekcie unormowań
przyjętych w ramach poprzednich nowelizacji, a mianowicie – z 1998 r.
w sprawie małżeństwa konkordatowego (art. 8 § 3 K.r.o.), albo mają na
celu niezbędne dostosowanie obowiązujących przepisów do poprzednich

2
nowelizacji K.c. albo K.p.c. (art. 6801 K.c. oraz art. 17 pkt 4, art. 451 i 452
K.p.c.).
2. Pokrewieństwo i powinowactwo – definicje ustawowe; ustalenie i zaprze-
czenie macierzyństwa
K.r.o. należy uzupełnić przepisami, które choćby tylko przez wzgląd na
poprawno ć legislacji powinny znajdować się w kodeksie. Tytuł II K.r.o.
(„Pokrewieństwo”) nie zawiera mianowicie unormowania, które okre lałoby
pokrewieństwo i stanowiłoby podstawę ustalania linii oraz stopni
pokrewieństwa. K.r.o. nie normuje przesłanek ustalenia i zaprzeczenia
macierzyństwa oraz legitymacji procesowej w takich sprawach.
Orzecznictwo radzi sobie z tą luką, ale fakt ten nie zmienia negatywnej
oceny stanu kodeksowej regulacji, nieobejmującej ustalenia i zaprzeczenia
macierzyństwa. Ustalenie macierzyństwa ma podstawowe znaczenie dla
ustalenia stanu cywilnego dziecka, a dostępno ć (choćby prawnie
nienormowana) technik wspomaganej medycznie prokreacji ludzkiej
podważa uniwersalno ć twierdzenia ujmowanego tradycyjnie w formułę
paremii mater semper certa est. W szczególno ci, wobec braku prawnej
regulacji, sporne staje się macierzyństwo w sytuacji, gdy jedna kobieta
dziecko urodziła (tzw. macierzyństwo biologiczne, zastępcze), a od drugiej
dziecko „pochodzi” genetycznie (tzw. macierzyństwo genetyczne).
3. Uznanie ojcostwa
Współcze nie możliwe jest pewne ustalenie, na podstawie badania
genetycznego, pochodzenia dziecka od rodziców. Możliwo ć taka nie
występowała w latach sze ćdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy tworzono
Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Już z tej przyczyny zasadą powinno być
obecnie oparcie prawnego stosunku rodzicielskiego (macierzyństwa,
ojcostwa) na rzeczywistym związku biologicznym między dzieckiem
a matką i ojcem. W
sytuacjach typowych nie jest jednak celowe

(z przyczyn społecznych, ekonomicznych, organizacyjnych) weryfikowanie
istnienia biologicznej więzi pokrewieństwa w każdym przypadku,
w szczególno ci jeżeli prawdopodobieństwo jej istnienia jest bardzo
wysokie, graniczące z pewno cią. Dobrowolno ć przyjęcia wobec

3
pozamałżeńskiego dziecka całokształtu obowiązków i uprawnień,
wynikających z prawnego stosunku rodzicielskiego, stwarza domniemanie,
że – w sytuacjach typowych – motywem działania mężczyzny
przyjmującego te obowiązki wobec dziecka, którego nie urodziła jego
żona, jest jego związek genetyczny z dzieckiem. Dlatego, obok ustalenia
ojcostwa przez sąd, dopuszcza się dobrowolne ustalenie prawnego
stosunku ojcostwa. Celowe jest jednak sformułowanie takich przesłanek
jego skuteczno ci, które – na tyle, na ile jest to możliwe bez rutynowego
sprawdzenia, czy występują więzi genetyczne – w maksymalnym stopniu
zapewniałyby ustalanie prawnego stosunku rodzicielskiego zgodnie
z rzeczywisto cią. Zmiana koncepcji dobrowolnego ustalenia ojcostwa jest
możliwa w związku z rozwojem nauk przyrodniczych (badania genetyczne)
oraz pożądana w celu dostosowania stanu prawnego do standardów
międzynarodowych i spełnienia oczekiwań społecznych.
W projekcie proponuje się zastąpienie dotychczasowej czynno ci prawnej
uznania dziecka uznaniem ojcostwa. Uznanie ojcostwa w projekcie jest
przyznaniem przez ojca przed wskazanym organem państwowym
(kierownikiem urzędu stanu cywilnego, sądem opiekuńczym) faktu, że
okre lone dziecko od niego pochodzi. Uznanie ojcostwa zostało
potraktowane jako „akt wiedzy” obojga rodziców dziecka,
prze wiadczonych, że dziecko od nich pochodzi. Przesłanką konieczną
prawnej doniosło ci uznania ojcostwa jest potwierdzenie przez matkę
dziecka pochodzenia dziecka od mężczyzny przyznającego ojcostwo.
O wiadczenie matki potwierdzającej ojcostwo nie będzie więc (tak jak
w obecnym stanie prawnym) jej „zgodą” na uznanie.
Konsekwencją traktowania uznania ojcostwa jako aktu wiedzy o pocho-
dzeniu dziecka od okre lonych osób, współuczestniczących w czynno-
ciach koniecznych do uznania ojcostwa, jest bezskuteczno ć uznania
ojcostwa, jeżeli dziecko nie pochodzi od mężczyzny, który uznał ojcostwo.
Zmiana koncepcji uznania proponowana w projekcie spowodowała
odmienne od dotychczasowych kryteria oceny zdolno ci do uznania
i wpływu na jego skuteczno ć osób trzecich (przedstawicieli ustawowych).

4
Przyjęto założenie, że uznanie może nastąpić wyłącznie wskutek
osobistego działania mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, i matki
dziecka. Skoro uznanie jest stwierdzeniem faktu, może być dokonane tylko
osobi cie przez osoby, które mają wiedzę na jego temat. Konieczne jest
jednak osiągnięcie pewnego stopnia dojrzało ci intelektualnej i społecznej
gwarantującej zdolno ć rozumienia znaczenia uznania ojcostwa jako
instytucji o okre lonych, doniosłych skutkach prawnych. Przyjęto, że
ukończenie szesnastego roku życia stwarza dodatnią prognozę w tym
względzie (zob. art. 77 K.r.o. w proponowanym brzmieniu).
Osoba szesnastoletnia po trzech latach od uzyskania ograniczonej
zdolno ci do czynno ci prawnych nabywa pewne do wiadczenia w korzy-
staniu z niej. Dzięki realizacji obowiązku szkolnego i dłuższemu
uczestnictwu w życiu społecznym ma większe możliwo ci podejmowania
życiowych decyzji, w szczególno ci – co do uznania (potwierdzenia)
ojcostwa. Warto przypomnieć, że kobieta, która ukończyła lat szesna cie,
od dawna przez polskiego ustawodawcę jest uważana za wystarczająco
dojrzałą, aby przyznać jej legitymację do wystąpienia z wnioskiem
o zezwolenie jej przez sąd na zawarcie małżeństwa, gdy z okoliczno ci
wynika, że będzie to zgodne z dobrem założonej rodziny (art. 10 K.r.o.).
Skuteczno ć o wiadczenia o uznaniu ojcostwa nie powinna być
uzależniona od zgody przedstawiciela ustawowego uznającego, skoro
– bez jego zgody – matka lub ojciec mogą wystąpić o ustalenie
pochodzenia lub zaprzeczenie pochodzenia swojego dziecka już wtedy,
gdy mają ograniczoną zdolno ć do czynno ci prawnych (z powodu
ubezwłasnowolnienia czę ciowego albo małoletnio ci, pod warunkiem
ukończenia 16 lat – zob. proponowany art. 4531 K.p.c.). Należy też
zważyć, że w niektórych przypadkach przedstawiciele ustawowi
małoletniego ojca (najczę ciej jego rodzice, a dziadkowie dziecka, którego
uznanie ojcostwa dotyczy) mogliby, odmawiając zgody na uznanie
ojcostwa, kierować się bardziej własnym interesem (chęć uniknięcia lub
oddalenia w czasie realizacji obowiązku alimentacyjnego wobec wnuka)
niż dobrem swojego syna i jego dziecka.

5
Nie powinni mieć uprawnienia do złożenia o wiadczeń przyznających
i potwierdzających ojcostwo rodzice dziecka, którzy zostali całkowicie
ubezwłasnowolnieni lub zachodzą podstawy do takiego ubezwłasno-
wolnienia dlatego, że takie osoby nie są w stanie należycie chronić
własnych interesów. Istnieje bowiem zagrożenie, że dokonywana przez nie
ocena stanu faktycznego (także odno nie do pochodzenia dziecka)
mogłaby być mylna. Przyjęto natomiast założenie, że osoba
ubezwłasnowolniona czę ciowo posiada wystarczające rozeznanie dla
powzięcia prze wiadczenia co do pochodzenia od rodziców dziecka,
którego ojcostwo ma zostać ustalone wskutek uznania. Skoro uznanie jest,
według projektu, aktem „wiedzy” – przyznaniem i potwierdzeniem ojcostwa
– nie jest istotne, czy matce dziecka przysługuje władza rodzicielska nad
nim (zob. art. 77 K.r.o. w projektowanym brzmieniu). Należy przypomnieć,
że legitymacja czynna matki do żądania ustalenia ojcostwa przez sąd nie
zależy od tego, czy matce przysługuje władza rodzicielska nad jej
małoletnim dzieckiem (zob. też proponowany art. 4531 K.p.c.).
Kierownik USC według projektowanych przepisów nie jest biernym
odbiorcą o wiadczeń składających się na uznanie ojcostwa, ponieważ
ocenia dopuszczalno ć uznania, wyja nia zainteresowanym istotę uznania
i różnicę między uznaniem a przysposobieniem (art. 73 § 2). Powinien
upewnić się, czy osoby zamierzające złożyć o wiadczenia konieczne do
uznania ojcostwa zrozumiały, że ich o wiadczenia stanowią stwierdzenie
faktu ojcostwa, który stanowi przesłankę konieczną dla uznania, a gdy ma
wątpliwo ci co do pochodzenia dziecka od mężczyzny, ma obowiązek
odmowy przyjęcia o wiadczeń (art. 73 § 3). Powinno to skłonić
zainteresowanych do przeprowadzenia badania genetycznego lub do
odstąpienia od zamiaru uznania, gdy był on podjęty w złej wierze
(w sytuacji gdy zainteresowani wiedzieli, że dziecko nie pochodzi od
mężczyzny, który zamierzał złożyć o wiadczenie, że jest ojcem dziecka).
Projekt ustawy ustanawia zakaz uznania ojcostwa po wszczęciu
postępowania procesowego o ustalenie ojcostwa w celu wyeliminowania
przypadków uznania w złej wierze (art. 72 § 2). Projekt nie przewiduje
rodka zaskarżenia, jeżeli organ uprawniony odmawia przyjęcia

6