Poselski projekt ustawy o rodzinnej opiece zastępczej

4



.
ugruntowanej i mającej wspaniałe tradycje zasady, która nakazuje wszelkie
podejmowane działania analizować pod kątem efektu, jakie przyniosą w pierwszej
kolejności dla dziecka (Orz SN z 15.9.1951 r., C 715/51, PIP 1952, Nr). Z tego też
powodu w sposób szczególnie dobitny podkreślono konieczność podjęcia starań
zmierzających do powrotu dziecka do rodziny biologicznej.
Ponieważ Państwo musi kłaść nacisk na dobro i interes jednostki, czyli na
interes konkretnego dziecka, obowiązkiem władzy publicznej będzie więc zawsze
zapewnienie mu możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, a gdy ta nie
jest w stanie zapewnić mu opieki, w rodzinnych formach opieki. Z zasady tej wynika
również obowiązek państwa zapewnienia pomocy rodzinie poprzez podejmowanie
działań na rzecz powrotu dziecka, nad którym sprawowana jest rodzinna opieka
zastępcza do rodziny biologicznej. W projekcie działania te zostały uszczegółowione
poprzez dodanie zasad, na których ma polegać ta pomoc.
Państwo powinno też dbać o poszukiwanie rodzinnych form opieki zastępczej,
zanim zdecyduje się umieścić dziecko w formie instytucjonalnej oraz dobierać formy
rodzinnej opieki zastępczej w taki sposób, aby dziecko, nad którym jest sprawowana
rodzinna opieka zastępcza miało możliwość kontaktu z rodziną biologiczną.

W ustawie utrzymano w art. 4 dotychczasowy zasadniczy podział form
rodzinnej opieki zastępczej na rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka.
Nowością tego rozwiązania jest natomiast wprowadzenie nowej formy jaką są rodzinne
domy dziecka. Podmioty te to dotychczasowe placówki opiekuńczo – wychowawcze
typu rodzinnego jednak z uwagi na charakter tych placówek uznano za zasadne
umieszczenie ich w rodzinnych formach opieki. Podobnie zachowano dotychczasowy
podział rodzin zastępczych.

Generalna zasada wyrażona w art. 5 wyraża zasadę współpracy pomiędzy
rodzicami zastępczymi a przedstawicielami władzy publicznej w zakresie zadań
określonych w projekcie. Oparta jest na partnerstwie i wzajemnym poszanowaniu.
Zapis ten ma na celu wyznaczenie partnerskich relacji pomiędzy tymi dwoma
podmiotami, z pominięciem wszelkich tendencji władczych z którejkolwiek strony.
Katalog praw dziecka zamieszczony w art. 6 zawiera szczegółowe wyliczenie będące
jednocześnie wyznaczeniem granic, w zakresie których mają poruszać się osoby


5



.
sprawujące opiekę nad dziećmi oraz władze publiczne obowiązane do współdziałania w
tej opiece.
Dziecko ma prawo do stabilnego, trwałego i rodzinnego środowiska
wychowawczego, uzyskiwanego przede wszystkim poprzez pozyskiwanie rodzin
adopcyjnych dla dzieci pozbawionych opieki rodziny biologicznej i bez perspektyw na
powrót do tej rodziny. Ważne jest również respektowanie podmiotowości dziecka, jego
opinii i światopoglądów. Dziecko nie może stać się przedmiotem opieki, ale musi być
pełnoprawnym podmiotem, który ma możliwość zrozumienia i zaakceptowania decyzji
podejmowanych w jego sprawie. Ważne jest zatem, aby zgodnie z normami Konwencji
o prawach dziecka zapewnić dziecku takie zastępcze środowisko rodzinne, aby mogło
zachować swoją tożsamość kulturową. Katalog praw dziecka obejmuje również ochronę
przed poniżającym traktowaniem i karaniem oraz zakaz stosowania kar cielesnych. To
oczywiste prawo w praktyce często nie jest respektowane.
Dział II ustawy wyznacza zadania władz publicznych w zakresie rodzinnej
opieki zastępczej. W art. 9 określono zadania wojewody w tym zakresie. Nowymi
zadaniami wojewody są określone w art. 8 ust 1 pkt 2 wyznaczenie ośrodka adopcyjno
– opiekuńczego wykonującego zadania ośrodka adopcyjno – opiekuńczego na terenie
powiatów w których takiego ośrodka nie ma oraz prowadzenie rejestru obejmującego
dane o kandydatach na rodziców zastępczych oraz o dzieciach oczekujących na
umieszczenie w rodzinnej opiece zastępczej. W celu maksymalnego uproszczenia
procedury pozyskiwania rodzin zastępczych dla dzieci, dla których koniecznym jest
ustanowienie opieki zastępczej, ustawa stwarza system rejestracji danych, który pozwoli
na stosunkowo dużym obszarze (województwo) ustalić w sposób aktualny dane
konkretnych osób mających uczestniczyć w rodzinnej opiece zastępczej. Tak
szczegółowa hipoteza, rezygnująca z przeniesienia uregulowania zakresu
gromadzonych danych do rozporządzenia, wynika z doniosłości konieczności
gromadzenia danych osobowych, do czego kompetencja powinna wynikać z ustawy.
Szczegółowo zakreślono obowiązki dla powiatów ustanawiając je zadaniami własnymi
tej jednostki samorządu terytorialnego. Jako podmioty, które są odpowiedzialne za
realizację zadań powiatu ustawa wskazuje Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (zwane
dalej PCPR) oraz Ośrodki Adopcyjno –Opiekuńcze ( OAO) oraz Ośrodki Pomocy
Społecznej (OPS),jednak nie wykluczając, że poza nimi powiat może posłużyć się w


6



.
celu realizacji swych zadań innymi jednostkami organizacyjnymi. Zarówno
kompetencje PCPR oraz OAO i OPS są szczegółowo określone w ustawie.

Art. 11 ustawy nakłada na gminą w zakresie wskazanym dla powiatu
obowiązki odnośnie spokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych. Rozdzielenie
kompetencji pomiędzy gminę i powiat w zakresie wskazanym w ustawie ma na celu
powierzenie całości spraw związanych z rodzinami zastępczymi spokrewnionymi
gminie (Ośrodki Pomocy Społecznej), a powiatom (Powiatowe Centra Pomocy
Rodzinie) pozostawienie kwestii dotyczących rodzin zastępczych niespokrewnionych.
Zmiana taka w pierwszej kolejności ma na celu zwiększenie „profesjonalizacji” rodzin
zastępczych niespokrewnionych. Osoby, które pełnią taką funkcję, mają być partnerami
dla pracowników PCPR. Inaczej sytuacja przedstawia się w stosunku do rodzin
spokrewnionych, które najczęściej dość blisko związane są z rodziną biologiczną.
Wspólnie z pracownikiem socjalnym powinny pracować nad powrotem dziecka do
rodziców. Pracownicy tych instytucji niejednokrotnie znają takie rodziny najlepiej.
Istnieje także sytuacja pewnego rodzaju nadużywania instytucji rodziny zastępczej
spokrewnionej. Wielokrotnie pełnią ją rodziny, gdy tak naprawdę dziecko nie jest
pozbawione trwale lub czasowo opieki rodziców lub jednego z nich. Często w takich
sytuacjach wystarczyłoby orzeczenie opieki prawnej lub innego rodzaju ograniczenie
władzy rodzicielskiej, mającej na celu przeciwdziałanie pewnej niewydolności rodziny
(zobowiązanie rodziców do określonego działania, nadzór kuratorski). Z praktyki
funkcjonowania rodzin zastępczych spokrewnionych wiadomo, że wielokrotnie są one
ustanawiane przez sąd w sytuacjach, kiedy nie dochodzi do pozbawienia dziecka opieki.
Natomiast w rodzinie takiej występuje problem we właściwym sprawowaniu tej opieki.
Wielokrotnie są to rodziny z grup szczególnego ryzyka, dotknięte problemem
alkoholowym, wymagające pracy socjalnej. W tej sytuacji pomocą takiej rodzinie
powinna zajmować się gmina. Głównym problemem tych rodzin są problemy
społeczne, których rozwiązywanie jest określone jako obowiązkowe zadanie własne
gminy. Z takiej perspektywy należy pracować z tymi rodzinami, natomiast kwestia
opieki zastępczej jest kwestią niejako wtórną, wynikającą z problemów społecznych, a
niekoniecznie jest uzasadniona pozbawieniem dziecka w tej rodzinie opieki.



7



.
Ustawa zakłada przeniesienie spraw organizacyjnych związanych z opieką
zastępczą w rodzinach spokrewnionych do gmin i OPS. przy jednoczesnym
pozostawieniu specjalistycznej pomocy i wsparciu jednostek powiatowych
Podstawowym też zadaniem OPS będzie praca z rodziną biologiczną dziecka
umieszczonego w rodzinnej opiece zastępczej na rzecz jego powrotu do rodziny
biologicznej. W chwili zabrania dziecka wyznaczony pracownik OPS powinien z
rodziną ustalić plan pracy na rzecz zmiany sytuacji, tak aby dziecko mogło do rodziny
wrócić. W celu efektywnego wykonywania działań służących powrotowi dziecka do
rodziny biologicznej Ośrodek Pomocy Społecznej może zawrzeć z rodziną umowę
określającą szczegółowy zakres realizacji tych działań. Pracownik będzie też musiał
zawiadamiać Sąd o sytuacjach uzasadniających powrót dziecka do rodziny a także
takich kiedy rodzina nie realizuje umowy. Z doświadczeń wiadomo, iż taka praktyka
jest najbardziej efektywna przez pierwszy rok od zabrania dzieci, wtedy rodzina
najbardziej się stara, a po dłuższym okresie przyzwyczaja się już do tego stanu i często
nie robi nic aby odzyskać dziecko. Dlatego trzeba od razu wykorzystać potencjał
rodziny i zmobilizować ją do pracy. Jeżeli jednak rodzina nie podejmie współpracy i
mimo udzielonej realnej pomocy nie będzie próbowała poprawić swojej sytuacji i
stworzyć warunki umożliwiające dziecku powrót, w takiej sytuacji Sąd będzie rozważał
podjęcie decyzji o odebraniu władzy rodzicielskiej i oddaniu dziecka do adopcji. Z
zasady przepis ten ma za zadanie zmobilizować władzę publiczną do skuteczniejszej
pracy z rodziną (pracownik odpowiedzialny za nią może być również rozliczany z
podjętych działań) ale też ma służyć szybszemu podejmowaniu decyzji w sprawach
dziecka, tak aby jego sytuacja prawna nie byłą latami zawieszona. Nadto,
projektodawcy zależy, aby zapewnić rodzinom biologicznym prawa do realnej pomocy
(terapii, kursu, pomocy materialno-bytowej) tak, aby praca na rzecz powrotu dziecka do
rodziny stała się rzeczywista.
Rozdział drugi działu II szczegółowo reguluje zakres działalności PCPR.
Przygotowanie rodziny do przyjęcia dziecka, w tym udzielenie szczegółowych
informacji odnośnie potrzeb dziecka (art. 13) spoczywa na PCPR. W przypadku
konieczności poszukiwania rodziny zastępczej dla dziecka właściwość terytorialną oraz
kolejność działań określa dla PCPR art. 14.


8



.
Art.
15
podkreśla i precyzuje konieczność podtrzymywania więzi
emocjonalnej łączącej dziecko umieszczone w niespokrewnionej z dzieckiem

i zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodzinie zastępczej z rodzicami
biologicznymi i innymi osobami bliskimi dziecku. Takie wskazanie na PCPR ma na
celu wyznaczenie podmiotu odpowiedzialnego na szczeblu powiatu za umożliwianie
tych kontaktów oraz dbałość o wzajemne relacje w tym zakresie.

Ustawa ustanawia w strukturze PCPR osobę koordynatora rodzin zastępczych
w celu maksymalnego ułatwienia rodzinom zastępczym kontaktu z poszczególnymi
instytucjami oraz zapewnienia im należytego wsparcia ze strony PCPR (art.17).
Koordynator jest naturalnym łącznikiem pomiędzy PCPR a rodzinami zastępczymi w
zakresie posiadanych przez siebie kompetencji i obowiązków. Zakres działań wskazuje
na profesjonalny charakter pracy w zakresie rodzicielstwa zastępczego oraz na bycie
pośrednikiem pomiędzy rodziną zastępczą, a poszczególnymi podmiotami
wymienionymi w przepisach.
Zadania
własne powiatu w zakresie rodzicielstwa zastępczego są realizowane
(jak wskazano wyżej) przez OAO.. Część z tych zadań może zostać zlecona innym
podmiotom, z wyjątkiem jednak PCPR.
Zakres działalności OAO ma charakter ściśle profesjonalny i jest związany z fachową
pomocą związaną z przygotowaniem i funkcjonowaniem rodzin zastępczych (art. 20).

Wszelkie kompetencje PCPR w zakresie spokrewnionych rodzin zastępczych
ustawa powierza Ośrodkowi Pomocy Społecznej (zwanymi dalej OPS). Tego rodzaju
regulacja wynika z praktyki wskazującej na częsty kontakt rodzin spokrewnionych z
OPS. Mając na względzie zakres pomocy, jaki jest udzielany rodzinom spokrewnionym
oraz charakter tej pomocy, jest w pełni uzasadnione przekazanie wskazanych
kompetencji OPS.
Dział III ustawy został poświęcony rodzinom zastępczym. Poszczególne
artykuły od 23 do 44 określają sposób i formę sprawowania rodzinnej opieki zastępczej.
Art. 23 określa krąg dzieci, którym zapewnia się opiekę zastępczą. Art. 24 ustanawia
zasady wykonywania opieki zastępczej. Ust. 2 ustanawia ogólną zasadę osobistego
wykonywania opieki z odstępstwami przewidzianymi w ustawie, a wynikającymi z
przyczyn niezależnych od rodziców zastępczych poza pkt. 3, który wynika z charakteru