Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

Uzasadnienie
1. Ocena aktualnego stanu stosunków społecznych i stanu prawnego w dziedzinie,
której dotyczyć ma projektowana ustawa
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89 poz.
555 z późn. zm.), w dotychczasowym kształcie, nie zna instytucji zabezpieczenia roszczenia
odszkodowawczego dla ofiar katastrof i wypadków w ruchu lądowym, wodnym lub
powietrznym w postaci wiadczenia nowacyjnego wypłacanego na poczet niezbędnych
kosztów leczenia i rehabilitacji.
W obecnym kształcie prawnym uzyskanie takiego wiadczenia przez
poszkodowanego jest możliwe wyłącznie na drodze cywilnej, w trybie art. 7531 Kodeksu
postępowania cywilnego. Uzyskanie takiego wiadczenia wymaga jednak od
pokrzywdzonego wiadomo ci prawnej istnienia takiej możliwo ci, inicjatywy procesowej w
postaci wytoczenia powództwa cywilnego, a przede wszystkim – posiadania rodków
pieniężnych na uiszczenie opłaty sądowej od powództwa.
Spełnienie tych wszystkich przesłanek nie gwarantuje pokrzywdzonemu szybkiego
zaspokojenia roszczenia nawet w minimalnej czę ci na drodze procesu cywilnego, gdyż
z analizy praktyki wynika, że sądy cywilne i zakłady ubezpieczeń uzależniają rozstrzygnięcia
w tym zakresie od prawomocnego zakończenia postępowania karnego. Wprowadzenie tej
instytucji do ustroju prawa karnego pozwoli pokrzywdzonemu na otrzymanie wiadczenia
nowacyjnego bez ograniczeń wynikających z istoty procesu cywilnego.
2. Potrzeba i cel uchwalenia projektowanej ustawy
Tendencja do dalszego rozszerzania uprawnień pokrzywdzonego w toku procesu
karnego stała się powodem podjęcia prac legislacyjnych, których wynikiem jest niniejszy
projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeksu postępowania karnego. Nowelizacja dotyczy
pokrzywdzonych przestępstwem katastrofy komunikacyjnej i wypadku komunikacyjnego, w
sytuacji nastąpienia skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu albo naruszenia
czynno ci narządu ciała lub rozstroju zdrowia, okre lonych w art. 157 § 1 Kodeksu karnego.
Nowy proponowany rozdział Kodeksu postępowania karnego, zatytułowany
"Zabezpieczenie roszczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych", ma na celu wprowadzenie do procedury karnej nowej instytucji –
zabezpieczenia z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej.
- 2 -
Instytucja ta tworzy mechanizm prowadzący do poprawy sytuacji osoby pokrzywdzonej
przestępstwem katastrofy komunikacyjnej i wypadku komunikacyjnego, która doznała szkody
w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub obrażeń ciała okre lonych w art. 157 § 1 k.k.,
w wyniku czynu sprawcy, którego skutki są objęte ubezpieczeniem odpowiedzialno ci
cywilnej, lub takim ubezpieczeniem objęte być powinny.
Przez zawarcie umowy ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej, zgodnie z tre cią
art. 822 § 1 Kodeksu cywilnego, zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia
okre lonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem
których odpowiedzialno ć za szkodę ponosi ubezpieczony albo osoba, na rzecz której została
zawarta umowa ubezpieczenia.
Zgodnie z dyspozycją art. 822 § 4 k.c. uprawniony do odszkodowania w związku ze
zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej może dochodzić
roszczenia bezpo rednio od zakładu ubezpieczeń, co oznacza, że sprawca szkody oraz zakład
ubezpieczeń odpowiadają za szkodę w rygorze odpowiedzialno ci in solidum.
Dobrowolnemu spełnieniu
wiadczenia z tytułu odszkodowania, tak przez
ubezpieczonego jak i podmiot zobowiązany do wiadczenia (zakład ubezpieczeń, a w
przypadkach okre lonych w ustawie także Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny oraz
Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych) nie stoi na przeszkodzie okoliczno ć, że
przeciwko sprawcy toczy się postępowanie karne. To samo dotyczy możliwo ci zasądzenia
wiadczenia w wyniku powództwa cywilnego.
Do wiadczenia praktyczne wskazują jednak, że w przypadku zaistnienia szkody
wskutek zdarzenia, w związku z którym toczy się postępowanie karne, zakłady ubezpieczeń
pow ciągają się od szybkiego przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, powołując się
na konieczno ć oczekiwania na prawomocne rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialno ci za
szkodę osoby, na rzecz której zawarto umowę OC, jako okoliczno ć warunkującą wypłatę
odszkodowania.
Powoduje to nie tylko przedłużanie likwidacji szkód, ale też wykorzystywanie braku
wiedzy prawnej pokrzywdzonego, a tym samym unikanie odpowiedzialno ci przez zakłady
ubezpieczeń. Często zdarza się to tam, gdzie mamy do czynienia z poważnymi skutkami
czynu w postaci obrażeń ciała osoby pokrzywdzonej.
Względy humanitarne oraz decyzja ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 15 marca
2001 r. nr 2001/220/WSiSW o pozycji ofiary w postępowaniu karnym przesądzają o tym, że
w postępowaniu karnym powinny być rozstrzygnięte wszystkie sprawy istotne dla
- 3 -
pokrzywdzonego (z jego udziałem tylko w razie konieczno ci). Niejednokrotnie dla
zminimalizowania negatywnych następstw przestępstwa uderzających w pokrzywdzonego
i jego rodzinę niezbędna jest natychmiastowa pomoc, której mechanizm tworzą proponowane
regulacje.
Proponowane zabezpieczenie, aby odnie ć zamierzony skutek, powinno być
stosowane sprawnie i bez zbędnej zwłoki, a więc co do zasady już na etapie postępowania
przygotowawczego. Na tym etapie postępowania o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu
nowacyjnym będzie wnosił prokurator, pokrzywdzony lub — w sytuacji, gdy pokrzywdzony
z uwagi na stan zdrowia nie jest w stanie samodzielnie skorzystać z tego uprawnienia —
osoba dla niego najbliższa. Zaproponowane rozwiązanie legislacyjne ma wpłynąć przede
wszystkim na poprawę sytuacji pokrzywdzonego, zwłaszcza gdy zachodzi potrzeba
jednorazowego wiadczenia pieniężnego przeznaczonego na zaspokojenie jego bieżących
potrzeb, gdy skutek czynu polega na uszczerbku na zdrowiu wpływającym na możliwo ci
zarobkowe, czy skutkującym konieczno cią pokrycia kosztów leczenia i rehabilitacji, nie
refundowanych przez system opieki zdrowotnej.
W proponowanej regulacji jako rodek poprawy sytuacji osoby pokrzywdzonej
przyjęto rozwiązanie o charakterze zabezpieczenia nowacyjnego. Celem zabezpieczenia w
tym przypadku nie jest zabezpieczenie przyszłego zaspokojenia wierzyciela, lecz
natychmiastowe dostarczenie uprawnionemu - wierzycielowi, rodków utrzymania bądź
rodków niezbędnych do odwrócenia negatywnych, w szczególno ci w zakresie stanu
zdrowia, następstw czynu popełnionego przez ubezpieczonego.
3. Możliwości podjęcia alternatywnych w stosunku do uchwalenia projektowanej
ustawy środków umożliwiających osiągnięcie celu
Ze względu na brak na gruncie prawa karnego rozwiązań choćby podobnych do
projektowanej instytucji, nie ma możliwo ci podjęcia innych rodków, mogących skutkować
takim samym celem, jak projektowana ustawa, czyli zapewnienie pokrzywdzonemu
zabezpieczenia roszczeń z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych w postępowaniu karnym. Istnienie takiej możliwo ci w
postępowaniu cywilnym nie jest tożsame z celem, jaki ma osiągnąć projektowana ustawa,
gdyż wymaga od pokrzywdzonego inicjatywy procesowej, dowodowej i posiadania funduszy
na opłacenie pozwu, w zamian nie gwarantując mu szybkiego spełnienia roszczenia.
- 4 -
4. Zakres podmiotowy i przedmiotowy projektowanej ustawy
Projekt ustawy oddziałuje na nieoznaczony krąg podmiotów. Z rozwiązań
przewidzianych w projekcie mogą korzystać wszystkie podmioty, które mają występować w
postępowaniu karnym w charakterze strony. Projekt ma przede wszystkim znaczenie dla
funkcjonowania sądów, prokuratury oraz Policji, jako podmiotów prowadzących
postępowanie karne w zakresie uregulowanym projektem.
5. Opis szczegółowych zmian
Ze względu na to, że zabezpieczenie dla pokrzywdzonego jest nowatorskim rodkiem
w polskim prawie karnym procesowym, nie mieszczącym się w dotychczasowej systematyce
kodeksu postępowania karnego, proponowana regulacja winna zostać umieszczona w nowym
rozdziale 32a ("Zabezpieczenie roszczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych"). Proponuje się w tym rozdziale następujące
rozwiązania.
Jeżeli zebrane w sprawie dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że
okre lona osoba popełniła przestępstwo z art. 173, art. 177 lub art. 355 Kodeksu karnego, sąd
na wniosek prokuratora, pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, a w postępowaniu
przygotowawczym prokurator na wniosek pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej,
może do czasu prawomocnego zakończenia postępowania wydać postanowienie
w przedmiocie zabezpieczenia roszczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialno ci cywilnej.
W postanowieniu nakłada się obowiązek wypłaty na rzecz pokrzywdzonego przez
zakład ubezpieczeń, a w przypadkach okre lonych w ustawie – przez Ubezpieczeniowy
Fundusz Gwarancyjny lub Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, zwane dalej
"podmiotami zobowiązanymi do wypłaty odszkodowania", z tytułu zaliczki na poczet
odszkodowania, jednorazowego wiadczenia pieniężnego lub wiadczeń pieniężnych
okresowych, w celu udzielenia pokrzywdzonemu niezbędnej pomocy, w szczególno ci
związanej z kosztami jego leczenia, rehabilitacji lub kosztami niezbędnego utrzymania
pokrzywdzonego i jego rodziny. Kwota zaliczki dotyczy wyłącznie szkody związanej
z ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu albo naruszeniem czynno ci narządu ciała lub rozstrojem
zdrowia, o których mowa w art. 157 § 1 Kodeksu karnego. Okre lając wysoko ć i terminy
płatno ci wiadczeń, sąd lub prokurator bierze pod uwagę szacunkową wysoko ć szkody,
górną granicę odpowiedzialno ci podmiotu zobowiązanego do wypłaty odszkodowania,
wynikającą z umowy lub przepisów prawa, oraz potrzeby w zakresie niezbędnej pomocy
- 5 -
pokrzywdzonemu, jak również uwzględnia okoliczno ci zdarzenia w zakresie, w jakim mogą
mieć one wpływ na ustalenie wysoko ci odszkodowania.
Przed złożeniem wniosku pokrzywdzony zobowiązany jest złożyć zawiadomienie o
szkodzie do podmiotu zobowiązanego do wypłaty odszkodowania, chyba że stan zdrowia
pokrzywdzonego uniemożliwia dokonywanie czynno ci prawnych. W takiej sytuacji do
złożenia zawiadomienia obowiązani będą prokurator lub osoba najbliższa pokrzywdzonemu,
uprawniona do złożenia wniosku o zabezpieczenie roszczeń z tytułu ubezpieczenia
odpowiedzialno ci cywilnej.
Projekt przewiduje, że organ prowadzący postępowanie odmawia przyjęcia wniosku,
jeżeli:
8) wniosek został wniesiony przez osobę nieuprawnioną,
9) wniosek został wniesiony bez uprzedniego zawiadomienia podmiotu zobowiązanego do
odszkodowania o szkodzie,
10) podmiot zobowiązany do odszkodowania wypłacił odszkodowanie,
11) roszczenie objęte wnioskiem nie ma bezpo redniego związku z czynem będącym
przedmiotem postępowania,
12) to samo roszczenie dochodzone jest również w postępowaniu cywilnym,
13) o roszczeniu objętym wnioskiem prawomocnie orzeczono,
14) wniosek został złożony przed upływem 30 dni od daty złożenia zawiadomienia
o szkodzie.
Ostatni z wymienionych przypadków koresponduje z tre cią art. 14 ust. 1 ustawy dnia
22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz.
1152, z późn. zm.), zgodnie z którym zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie w terminie
30 dni licząc od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia
o szkodzie.
W opisanych wypadkach organ odmawia przyjęcia wniosku, a na zarządzenie
odmawiające przyjęcia wniosku przysługuje zażalenie, z tym że zażalenie na zarządzenie
prokuratora rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych, zażalenie na
zarządzenie prokuratora, zgodnie z ogólną zasadą, wyrażoną w art. 653 § 3 k.p.k., będzie
rozpoznawał wojskowy sąd garnizonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
Prawomocne postanowienie o nałożeniu obowiązku na podmiot zobowiązany do