Rządowy projekt ustawy o ratyfikacji Konwencji o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzonej w Hadze dnia 19 października 1996 r.

3
z innych przyczyn emancypacji np. z powodu zawarcia związku małżeńskiego. Okoliczność
ta jednak powinna być brana pod uwagę przez właściwy organ stosujący środki przewidziane
w Konwencji. W stosunku do osób powyżej 18 lat, nawet jeżeli według prawa właściwego nie
osiągnęły jeszcze pełnoletności, Konwencja nie ma zastosowania.

Ważne jest również wprowadzenie definicji pojęcia „odpowiedzialność rodzicielska”
(art. 1 ust. 2). Nawiązując do wspomnianej wyżej Konwencji Narodów Zjednoczonych
o prawach dziecka, zdefiniowano pojęcie „odpowiedzialności rodzicielskiej” jako władzę
rodzicielską lub wszelki inny podobny stosunek władzy, który określa prawa, uprawnienia
i obowiązki rodziców, opiekunów lub innych przedstawicieli ustawowych w stosunku do
osoby lub majątku dziecka.
Powyższa definicja stanowi rozszerzenie definicji zawartej w art. 18 Konwencji
Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka „wspólnej odpowiedzialności rodziców za
wychowanie i rozwój dziecka”, przyznając zarówno rodzicom jak i innym osobom, z mocy
i na warunkach określonych przez ustawodawstwa poszczególnych państw, prawa,
uprawnienia i obowiązki w zakresie opieki nad dzieckiem, jego rozwoju, kształcenia,
określenia miejsca pobytu i pilnowania osoby dziecka, jak i jego majątku.
Konwencja określa także prawo właściwe dla odpowiedzialności rodzicielskiej, co
oznacza, że zawarte w niej postanowienie (art. 16) stanowi wspólną normę kolizyjną
wskazującą prawo materialne określonego państwa (miejsca zwykłego pobytu dziecka) bez
konieczności badania norm kolizyjnych tego państwa.

Przy stosowaniu Konwencji z 1961 r. znaczne trudności sprawiało stosowanie pojęcia
„środków ochrony”, które nie zostało bliżej określone. Obecna Konwencja, wprawdzie tylko
przykładowo, ale dość obszernie wylicza w art. 3 środki zmierzające do ochrony osoby lub
majątku dziecka. W celu ułatwienia przystąpienia do Konwencji przez państwa o znacznie
odmiennych porządkach prawnych, zawarto w niej nie tylko instytucje znane
ustawodawstwom państw europejskich lecz także państw o systemach religijnych (np. znana
w państwach islamskich instytucja opiekuńcza zwana „kafala” – art. 3 lit. e).
Art. 4 zawiera wyliczenie, w którym wskazano rodzaje spraw wyłączonych z zakresu
Konwencji. Część z wymienionych w tym artykule zagadnień nie stanowi o ochronie dziecka,
część jest przedmiotem już obowiązujących konwencji międzynarodowych, a część dotyczy
prawa publicznego. Najbardziej istotna zmiana w stosunku do Konwencji z 1961 r. dotyczy

4
uregulowania właściwości organów, tj. według terminologii polskiego Kodeksu postępowania
cywilnego – jurysdykcji krajowej.
W art. 5 ustala się jurysdykcję ogólną organów państwa miejsca zwykłego pobytu
dziecka, zmiana tego miejsca powoduje zmianę jurysdykcji.
Art. 6 i 7 precyzują jurysdykcję organów w sprawach dzieci uchodźców oraz dzieci
bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych, nie zmieniając ogólnej zasady określonej
w art. 5.
Postanowienia art. 7 i 50 nawiązują do uregulowań zawartych w Konwencji
dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze dnia
25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 oraz z 1999 r. Nr 93, poz. 1085)
i umożliwiają podjęcie stosownych środków w tej dziedzinie przez organy państw
niebędących stronami tej Konwencji.
Istotną nowością Konwencji jest przewidziana w art. 8 i 9 jurysdykcja subsydiarna
organów państw wymienionych w art. 8 ust. 2 w stosunku do jurysdykcji ogólnej
wynikającej z art. 5 lub art. 6. Subsydiarność ta polega na możliwości przekazania
rozpoznania sprawy przez organ właściwy według ogólnej zasady (miejsca zwykłego pobytu
dziecka) organom państw określonych w art. 8 ust. 2 (obywatelstwa dziecka, znajdowania się
majątku dziecka, prowadzącego postępowanie o rozwód, separację lub unieważnienie
małżeństwa rodziców, ścisłych więzi z dzieckiem), jeżeli w konkretnej sprawie
rozstrzygnięcie dotyczące dobra dziecka lub jego ochrony może być przez te organy lepiej
zapewnione, i jeżeli państwo to wyrazi na przekazanie zgodę (art. 8 ust. 4).

Z kolei organy tego samego kręgu państw, którym mogłaby być przekazana
właściwość na podstawie art. 8, są uprawnione z mocy art. 9 do wystąpienia do organów
miejsca zwykłego pobytu dziecka z inicjatywą przekazania im sprawy, jeżeli uznają, że są
w stanie lepiej ocenić w konkretnym przypadku dobro dziecka.

Taka konstrukcja subsydiarnej jurysdykcji krajowej nie jest znana polskim przepisom
Kodeksu postępowania cywilnego, jednakże rozwiązania takie zawiera art. 15 rozporządzenia
Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu
i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz. Urz.
UE L 338 z 23.12.2003, str. 1 – 29, polskie wydanie specjalne roz. 19, t. 06P, str. 243 – 271).

5

Konwencja zawiera również postanowienia o jurysdykcji przemiennej dotyczące
właściwości organów państwa, w którym rozpoznaje się sprawę o rozwód lub separację,
względnie unieważnienie małżeństwa rodziców dziecka, o ile zostały spełnione określone
warunki (art. 10), właściwości do podjęcia koniecznych środków ochrony w wypadkach nie
cierpiących zwłoki (art. 11) oraz podejmowania środków ochrony o charakterze
tymczasowym, których skuteczność jest ograniczona do terytorium danego państwa (art. 12).

Konwencja nie określa wprawdzie w sposób bardziej szczegółowy pojęcia
„wypadków nie cierpiących zwłoki” oraz „środków ochrony o charakterze tymczasowym”,
jednakże intencją jej postanowień jest zaradzenie takiej sytuacji, w której odstąpienie od
normalnego, przewidzianego w art. 5 – 10 trybu jest uzasadnione obawą o wystąpienie
nieodwracalnych szkód wobec osoby lub majątku dziecka z powodu np. choroby lub
zagrożenia zniszczenia mienia, względnie podjęcia stosownych, ograniczonych czasowo
i terytorialnie środków.
Omówione wyżej postanowienia rozdziału II, łącznie z przepisami o zawisłości
sporu (art. 13) oraz o czasie trwania podjętych środków w przypadku zmiany
właściwości organów (art. 14), stanowią całkowity i zupełny system unormowania
jurysdykcji, wiążący państwa-strony Konwencji, jeżeli podlegające ochronie dziecko ma
miejsce zwykłego pobytu na terytorium jednego z tych państw. adne z tych państw nie może
więc stwierdzić swojej jurysdykcji w konkretnej sprawie, jeżeli nie jest ona uzasadniona
postanowieniami Konwencji.

W rozdziale III zostały umieszczone normy kolizyjne dotyczące prawa właściwego,
które powinno być stosowane na podstawie Konwencji.
W
zakresie
stosowanych
środków ochrony obowiązuje zasada właściwości prawa tego
państwa, którego organy dokonują rozstrzygnięcia w ramach jurysdykcji przyznanej na mocy
postanowień rozdziału II (art. 15 ust. 1). Zasada stosowania przez organy rozstrzygające
własnego prawa nie tylko pozwala na stosowanie prawa, które jest tym organom najlepiej
znane, ale również ułatwia wykonywanie podjętych środków na terytorium państwa,
w którym obowiązują. Zasada ta została sformułowana rygorystycznie, przewidując jednak
możliwość wyjątkowego stosowania lub wzięcia pod rozwagę, o ile wymaga tego dobro
dziecka, prawa innego państwa, z którym dana sytuacja ma ścisły związek (art. 15 ust. 2).

Normy kolizyjne dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej zostały zawarte w trzech
artykułach, podporządkowując prawu miejsca zwykłego pobytu dziecka przyznanie i ustanie
odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 16), wykonywanie odpowiedzialności rodzicielskiej
(art. 17) oraz jej odebranie (art. 18).

6

Niezwykle istotny, ułatwiający stosowanie prawa właściwego, jest przepis art. 21,
który określa, że z zakresu tego prawa, w rozumieniu Konwencji, są wyłączone jego normy
kolizyjne, co oznacza, iż prawo to jest stosowane wprost, a nie przez jego prawo prywatne
międzynarodowe.
Przepis ten eliminuje stosowanie tzw. odesłania, chyba że zgodnie z art. 16 powinno być
stosowane prawo państwa niebędącego stroną Konwencji.

W art. 22 zawarta została klauzula porządku publicznego nawiązująca do dobra
dziecka.

Istotnym novum w Konwencji jest rozdział IV dotyczący uznawania i wykonywania
środków zastosowanych zgodnie z jej postanowieniami. Rozwiązania przyjęte w tym
rozdziale odpowiadają regulacjom wprowadzonym cytowanym wyżej rozporządzeniem Rady
(WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu
orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności
rodzicielskiej, uchylającym rozporządzenie (WE) nr 1347/2000.
W rozdziale tym rozróżnia się uznanie (art. 23 – 25), stwierdzenie wykonalności lub
rejestrację w celu wykonania (art. 26 i 27) oraz wykonanie (art. 28).

Art. 23 – 25 wprowadzają ogólną zasadę wzajemnego uznawania z mocy prawa
środków podjętych przez organy umawiających się państw.

Uznawanie z mocy prawa oznacza, że nie będzie konieczne w innym państwie-stronie
Konwencji przeprowadzenie postępowania o uznanie, chyba że osoba mająca w tym interes
prawny wniesie o uznanie lub odmowę uznania środka zastosowanego w innym państwie.
Warunki uzasadniające możliwość udzielenia odmowy uznania są zawarte w art. 23
ust. 2. W przepisie tym zwraca się uwagę na możliwość odmowy uznania m. in. w przypadku,
gdy środek został podjęty bez umożliwienia dziecku jego wysłuchania. Możliwość odmowy
uznania z tej przyczyny nawiązuje do art. 12 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach
dziecka. Odmowa uznania w tym przypadku będzie mogła mieć miejsce, jeżeli brak
wysłuchania dziecka jest sprzeczny z istotnymi zasadami postępowania państwa, w którym
przeprowadza się postępowanie o uznanie.
Istotne znaczenie ma także możliwość odmowy uznania, jeżeli jest oczywiście
sprzeczne z porządkiem publicznym państwa wezwanego (klauzula porządku publicznego
– art. 23 ust. 2 pkt d), przy czym uwzględnić należy dobro dziecka.
Stwierdzenie
wykonalności środka podjętego w innym umawiającym się państwie lub
zarejestrowanie w celu jego wykonania jest poddane prawu państwa, w którym wykonanie
ma nastąpić, a więc zależy od przeprowadzenia postępowania przewidzianego przez to prawo

7
(art. 26). W celu zapewnienia większej skuteczności podjętych środków Konwencja nakazuje
zastosowanie prostych i szybkich procedur (art. 26 ust. 2).
Również wykonanie tych środków jest podporządkowane prawu wewnętrznemu
państwa, którego organy je wykonują, z uwzględnieniem dobra dziecka (art. 28).
W rozdziale V są zawarte postanowienia (art. 29 – 37) nakładające obowiązek
wyznaczenia organów centralnych oraz obowiązek ich współdziałania w celu jak najlepszej
realizacji zadań konwencyjnych. Przedmiot i formy współpracy zostały uregulowane bardzo
szczegółowo przy wykorzystaniu wniosków wynikających z funkcjonowania innych
konwencji, a w szczególności Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia
dziecka za granicę z dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 oraz
z 1999 r. Nr 93, poz. 1085).
Koszty
wynikające ze stosowania postanowień rozdziału V ponoszą w zasadzie
organy centralne i inne właściwe organy publiczne umawiających się państw, nie jest jednak
wykluczona możliwość żądania rozsądnych kosztów odpowiadających świadczonym
usługom (art. 38).
W rozdziale VI zawierającym postanowienia ogólne są zamieszczone ważne
uregulowania dotyczące m. in. ochrony danych osobowych (art. 41), poufności informacji
(art. 42) i zwolnienia dokumentów od legalizacji (art. 43).
W art. 40 uregulowano możliwość wydawania zaświadczeń przez organy, które
podjęły środki ochronne. Wydawanie zaświadczeń jest przewidziane w art. 591 § 1 K.p.c.
w zakresie ustanowienia opiekuna i art. 604 K.p.c. w zakresie ustanowienia kuratora,
a ponadto na wniosek uprawnionej strony, w art. 39 cytowanego wyżej rozporządzenia Rady
(WE) nr 2201/2003.
Zagadnienia związane ze stosowaniem Konwencji w państwach o systemie
federalnym bądź niejednolitym systemie prawnym, tzw. klauzule federalne zostały zawarte
w art. 46 – 49.

Stosunek niniejszej Konwencji do innych, dwustronnych i wielostronnych umów
międzynarodowych określają art. 50 – 52. W art. 50 określono, iż Konwencja nie narusza
Konwencji z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia
dziecka za granicę i jej postanowienia mogą być także powoływane w celu uzyskania powrotu
bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego dziecka, względnie zorganizowania prawa do
osobistej styczności. Natomiast art. 51 przewiduje zastąpienie, między umawiającymi się
państwami przez niniejszą Konwencję, Konwencji z 1902 r. oraz z 1961 r.