Rządowy projekt ustawy o Polskiej Akademii Nauk

UZASADNIENIE



Polska Akademia Nauk, która powstała w 1951 r., działa w obecnym kształcie jako
państwowa instytucja naukowa na podstawie ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej
Akademii Nauk (Dz. U. Nr 75, poz. 469, z późn. zm.). Ustawa ta podlegała tylko niewielkim
nowelizacjom.
Wobec zmieniających się warunków funkcjonowania nauki oraz stawianych jej
oczekiwań, a także ze względu na wzrastającą konkurencję międzynarodową w obszarze
badań naukowych, jest konieczne dokonanie zmian w strukturze i sposobie działania
Akademii, w tym jej jednostek naukowych.
Celem reformy PAN jest pełniejsze wykorzystanie potencjału Akademii,
podwyższenie jakości prowadzonych w instytutach PAN badań naukowych, poprawa
efektywności zarządzania PAN, szersze wprowadzenie zasad obowiązujących w Europejskiej
Przestrzeni Badawczej, w tym w zakresie promowania rozwoju kariery (szczególnie na
początkowych stadiach rozwoju) oraz zwiększenie mobilności kadry naukowej. Celem
przyjętych rozwiązań jest również doprowadzenie do odmłodzenia korporacji PAN.
W związku z dużą liczbą wprowadzanych zmian było konieczne przygotowanie nowej
ustawy w miejsce obecnie obowiązującej.
Zaproponowane w projekcie ustawy rozwiązania zakładają:
1) zmianę struktury wiekowej członków Akademii,
2) jednoznaczne wyodrębnienie zadań, które realizuje Akademia jako korporacja
wybitnych uczonych oraz zadań, które realizują instytuty naukowe Akademii,
3) wzmocnienie nadzoru nad gospodarowaniem mieniem Akademii przez dookreślenie
celowości dysponowania tym mieniem tylko do realizacji zadań statutowych,
4) wprowadzenie wyraźnego rozdziału odpowiedzialności Prezesa Akademii za
gospodarowanie majątkiem Akademii – jako korporacji oraz odpowiedzialności
dyrektorów instytutów za gospodarowanie majątkiem instytutów,
5) wprowadzenie nowego organu w strukturze korporacyjnej Akademii – komisji do
spraw etyki w nauce – wyrażającej opinie w sprawach dotyczących naruszeń zasad
etyki w nauce, których dopuszczą się pracownicy wszystkich jednostek naukowych,
6) dokonywanie systemowej oceny pracy naukowej w instytutach, przeprowadzanej
zarówno wewnątrz Akademii (przez rady kuratorów), jak też realizowanej przez
organ zewnętrzny (Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych),
7) stworzenie ram prawnych do przekształcania instytutów, w tym łączenia ich
z uczelniami wyższymi i instytutami badawczymi,
8) stworzenie ram prawnych do realizacji wspólnych zadań naukowo-badawczych
i dydaktycznych przez instytuty Akademii, uczelnie wyższe i instytuty badawcze, co
pozwoli na konsolidację i wzmocnienie potencjału naukowego wokół problemów
badawczych i unikatowej aparatury badawczej.
Wprowadzone zmiany w zakresie członkostwa w korporacji PAN są ukierunkowane na
zwiększenie udziału osób o najwyższych kwalifikacjach zawodowych, których działalność
naukowa osiągnęła wymiar także międzynarodowy. Nacisk został położony na zmianę
struktury wiekowej korporacji, bowiem w 2008 r. struktura wieku członków Akademii
wskazuje na przewagę, zwłaszcza wśród jej członków rzeczywistych, osób powyżej 75. roku
życia. Na 190 członków rzeczywistych zaledwie 6 (3,15%) jest w wieku poniżej 65. roku
życia, a aż 146 (70%) – powyżej 75. roku. Lepiej kształtują się proporcje wiekowe wśród
członków korespondentów (75 osób poniżej 65 lat i 26 osób powyżej 75 lat). Konieczne jest
zatem odmłodzenie korporacji, co powinno prowadzić do bardziej prężnego jej działania oraz
intensyfikacji kontaktów zagranicznych członków Akademii. Wpłynie to również na sposób
realizacji zadań przez PAN oraz na uzyskanie nowego spojrzenia na rolę i zadania polskiej
nauki w zmieniających się warunkach jej funkcjonowania w świecie.
W związku z powyższym członkowie Akademii powyżej 70. roku życia otrzymają status
członka-seniora. Członkowie Akademii posiadający status członka-seniora nie korzystają
z biernego prawa wyborczego w wyborach do organów Akademii, a także z udziału
w pracach rad kuratorów.
Struktura wieku profesorów zatrudnionych w PAN wygląda następująco: na 950
profesorów, 174 jest w wieku 66 – 70 lat, a 206 – w wieku powyżej 70 lat (razem 40%).
Istnieje zatem potrzeba wspierania rozwoju młodych naukowców. Art. 2 ust. 3 pkt 2
projektowanej ustawy jako jedno z głównych zadań Akademii wyszczególnia wspieranie
rozwoju osób rozpoczynających karierę naukową. Realizacja tego zadania będzie stanowiła
zachętę dla młodych osób do podejmowania pracy naukowej, co powinno przyczynić się do
zniwelowania tzw. luki pokoleniowej w nauce.
Istotne zmiany zostały wprowadzone w zakresie organizacji i trybu działania organów

2
Akademii. Organami Akademii są:
1) Zgromadzenie Ogólne Akademii,
2) Prezydium Akademii,
3) Prezes Akademii.
Zgromadzenie Ogólne ma główne kompetencje w zakresie wyboru członków
Akademii, Prezesa i wiceprezesów Akademii oraz wyznaczania strategicznych kierunków
rozwoju Akademii.
Nowym zadaniem Zgromadzenia Ogólnego jest również dbałość o etykę pracownika
naukowego. Zgodnie z projektowaną ustawą do zadań Zgromadzenia Ogólnego Akademii
należy wybór komisji do spraw etyki w nauce i uchwalenie kodeksu etyki pracownika
naukowego, opracowanego i przedstawionego przez tę komisję.
Komisja do spraw etyki w nauce (w składzie 7 członków, w tym 6 reprezentujących wydziały
Akademii i 1 wskazany przez Prezesa Akademii) będzie również wyrażała opinie w sprawach
dotyczących naruszeń zasad etyki w nauce przez pracownika uczelni publicznej, instytutu
naukowego i pomocniczej jednostki naukowej oraz instytutu badawczego (art. 35 ust. 1).
W tym zakresie Akademia będzie realizowała nowe zadania na rzecz całego środowiska
naukowego w Polsce.
Całkowicie zmieniono i ograniczono skład Prezydium Akademii. Zgodnie
z projektowaną ustawą (art. 18 ust. 1) w jego skład wchodzą:
1) Prezes Akademii, który jest równocześnie przewodniczącym Prezydium,
2) wiceprezesi Akademii,
3) przewodniczący rad kuratorów.
Pozwoli to na zdecydowanie bardziej operatywny tryb działania Prezydium. Równocześnie
projektowana ustawa przewiduje, że w posiedzeniach Prezydium mogą uczestniczyć z głosem
doradczym prezesi oddziałów Akademii. Z uwagi na fakt, że oddziałom Akademii zostało
wyznaczone m.in. nowe zadanie polegające na integrowaniu życia naukowego i prowadzeniu
współpracy naukowej w określonym regionie kraju, podejmowane przez Prezydium
Akademii decyzje będą uwzględniały potrzeby i oczekiwania różnych regionalnych
środowisk naukowych.

Inne zmiany w zakresie struktury korporacyjnej Akademii obejmują między innymi:

3
1) wprowadzenie rad kuratorów dla odpowiednich instytutów i centrów
badawczych Akademii,
2) określenie nowych zadań oddziałów Akademii,
3) redefinicję zadań komitetów naukowych oraz objęcie oceną działalności
komitetów.

Nowym rozwiązaniem jest tworzenie – w ramach każdego wydziału – rady kuratorów
dla odpowiednich instytutów lub centrów, w ramach których współpracują instytuty. Tego
typu rozwiązanie pozwoli na mocniejsze zaangażowanie członków korporacji, którzy są nadal
czynnie zatrudnieni w jednostkach naukowych (zarówno w instytutach PAN, jak i wyższych
uczelniach czy instytutach badawczych) w życie instytutów naukowych PAN.
Zgodnie z projektem do zadań rad kuratorów będzie należało:
– przeprowadzanie okresowej oceny instytutów naukowych na potrzeby Akademii i jej
organów, w tym wyznaczanie krajowych i międzynarodowych audytorów
i rozpatrywanie ich raportów,
– występowanie do Prezesa Akademii z wnioskami o utworzenie, połączenie, podział,
reorganizację albo likwidację instytutu naukowego,
– przeprowadzanie konkursów na dyrektora instytutu naukowego, w tym powoływanie
komisji konkursowej,
– dokonywanie oceny komitetów naukowych.
Należy zaznaczyć, że kompetencje rad kuratorów nie rozmywają kompetencji wydziałów,
ponieważ jednostki te jednoznacznie odróżnia metoda pracy. O ile wydziały realizują swoje
zadania (koordynowanie działalności instytutów i komitetów naukowych, opiniowanie
wniosków z okresowej oceny instytutów) metodą podejmowania uchwał, to rady kuratorów
prowadzą bezpośrednią i bieżącą działalność operacyjną, przeprowadzając ocenę instytutów
i komitetów naukowych oraz przeprowadzając konkursy na stanowiska dyrektora instytutu.
W związku z tym członkowie rad kuratorów będą wykazywać się bezpośrednio dużą
aktywnością, wymagającą większego nakładu pracy niż w przypadku członków wydziałów.
Stąd też wprowadzono zapis, że w skład rad kuratorów wchodzą osoby poniżej 70. roku
życia, aby bez przeszkód efektywnie wykonywały swe obowiązki.
Natomiast członkowie wydziałów, bez ograniczeń wiekowych, będą stanowić grupę
„mędrców”, którzy w formie dyskusji wypracowują stosowne oceny w formie uchwał.

4

Projektowana ustawa określa nowe zadania oddziałów Akademii. Szczególny nacisk
kładzie się na integrację życia naukowego i współpracę ze wszystkimi instytucjami
naukowymi w regionie, a także na współpracę z władzami samorządowymi i wojewódzkimi.
Do zadań oddziałów Akademii będzie należało również:
– pozyskiwanie środków europejskich i innych środków pochodzących ze źródeł
zagranicznych na rzecz realizacji badań naukowych i prac rozwojowych,
w szczególności dotyczących tematyki regionalnej,
– inicjowanie i prowadzenie międzynarodowej współpracy naukowej z regionami
krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz z innymi krajami,
– upowszechnianie i promocja wyników badań naukowych i prac rozwojowych.
Komitet naukowy, tak jak w obecnym stanie prawnym, będzie samorządną
reprezentacją dyscypliny lub pokrewnych dyscyplin naukowych, służącą integrowaniu
uczonych całego kraju. Projektowana ustawa wyznacza komitetowi nowe zadania (art. 33 ust.
1) oraz przewiduje, że działalność komitetu będzie podlegała ocenie raz w okresie kadencji.
Oceny działalności komitetu naukowego będzie dokonywała rada kuratorów odpowiedniego
wydziału (wydziału, z którym współpracuje komitet).
Kolejną istotną zmianę dotyczącą zasad gospodarowania majątkiem Akademii
przewiduje art. 22 ust. 1 – 6 projektowanej ustawy. Polska Akademia Nauk gospodaruje
znaczącym majątkiem Skarbu Państwa, wprowadzono zatem przepis o odpowiedzialności
Prezesa Akademii za gospodarowanie mieniem oraz za wynik finansowy Akademii.
Jednocześnie do rozporządzania składnikami aktywów trwałych Akademii o wartości
rynkowej mienia przekraczającej równowartość w złotych kwoty 50 000 euro będą stosowane
odpowiednie przepisy ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi
Państwa.
Ponadto art. 22 ust. 4 projektowanej ustawy określa, że Akademia sprzedaje lub
odpłatnie oddaje do używania innym podmiotom, na podstawie umów prawa cywilnego,
składniki aktywów trwałych w drodze publicznego przetargu na zasadach określonych
w

przepisach wydanych na podstawie art. 46 ust. 4 ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych.
Projektowana ustawa wprowadza również zmiany w sposobie funkcjonowania
Kancelarii Akademii, która zapewnia obsługę administracyjną Akademii. Kancelaria będzie
kierowana przez Kanclerza Kancelarii (w obecnym stanie prawnym – przez Prezesa

5