Nadzwyczajna zmiana stosunków

Przeczytaj także: Nadzwyczajna zmiana stosunków umożliwia waloryzację kontraktu

Zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.

Dla powołania się na nadzwyczajną zmianę stosunków konieczne jest spełnienie trzech przesłanek. Po pierwsze, konieczne jest wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków, czyli okoliczności, które nie są objęte typowym ryzykiem umownym i są od stron niezależne.

Za nadzwyczajne należy uznać takie zmiany stosunków, które odbiegają od normalności i mają charakter wyjątkowy. Przyczyną ich zaistnienia mogą być czynniki naturalne (np. powódź, pożar), społeczne (np. strajki, zamieszki) ale także prawne (np. radykalne zmiany obowiązujących przepisów).

Po drugie, następstwem wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków musi być nadmierna trudność świadczenia albo zagrożenie dla jednej ze stron umowy rażącą stratą. O nadmiernej trudności świadczenia można mówić tylko w przypadku, gdy spełnienie świadczenia jest w ogóle możliwe, ale ze względu na nadzwyczajną zmianę stosunków, w dużym stopniu utrudnione (np. odcięcie od źródła surowca, z uwagi na klęskę żywiołową). Natomiast rażąca strata dotyczy aspektu majątkowego (np. konieczności wydania o wiele większej sumy pieniężnej na spełnienie zobowiązania niż zakładano przy zawarciu umowy). Należy podkreślić, że pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a wystąpieniem trudności świadczenia albo zagrożenia rażącą stratą strony musi zachodzić związek przyczynowy, tzn. nadmierne trudności lub zagrożenie rażącą stratą muszą być następstwem nadzwyczajnej zmiany stosunków (wyjątkowego zdarzenia).
Po trzecie, wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków powodujący, że spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, nie może być przewidywany przez strony przy zawarciu umowy. Jeżeli więc strony przewidywały, że nadzwyczajne zdarzenie może wpłynąć na trudności w spełnieniu świadczenia lub powstanie zagrożenia stratą i traktowały to jako zwykłe ryzyko kontraktowe, nie można powołać się na regułę uwzględnienia nadzwyczajnej zmiany stosunków. Takie wcześniejsze założenia podejmowane przez strony mogą mieć praktyczne znaczenie np. dla umów ubezpieczenia, które z natury dotyczą ryzyka wystąpienia nieprzewidywalnych zdarzeń.

Łączne spełnienie powyższych przesłanek daje sądowi podstawę do podjęcia decyzji o ingerencji w stosunek zobowiązaniowy (umowę) stron. Warunkiem dokonania takiej ingerencji jest przy tym wystąpienie przez zainteresowaną stronę z powództwem. Sąd może wówczas przede wszystkim oznaczyć sposób wykonania zobowiązania (np. odroczyć spełnienie świadczenia lub rozłożyć je na raty) lub wysokość świadczenia (np. podwyższyć świadczenie w przypadku pokrzywdzenia wierzyciela lub obniżyć je, gdy strata zagraża dłużnikowi). Dopiero w sytuacji, gdy nie jest możliwe dostosowanie zobowiązania do nadzwyczajnie zmienionych warunków, sąd może orzec o rozwiązaniu umowy. Należy zaznaczyć, że przy wydawaniu któregokolwiek z powyższych rozstrzygnięć, sąd powinien kierować się interesami każdej strony oraz zasadami współżycia społecznego. Kierując się tymi zasadami, w razie rozwiązania umowy, sąd może orzec także o rozliczeniach, np. nakazać zwrot już spełnionych świadczeń czy zapłatę wynagrodzenia za wykonane usługi.

Podsumowując, reguła uwzględniania nadzwyczajnej zmiany stosunków pozwala na dostosowanie pierwotnego stosunku zobowiązaniowego do nieoczekiwanej zmiany okoliczności (np. powódź, strajk, wojna). Jeżeli zostaną spełnione wskazane powyżej przesłanki zastosowania tej reguły, po wytoczeniu przez jedną ze stron powództwa, sąd może oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Należy jednak pamiętać, że omawiana reguła nie może służyć unikaniu konsekwencji normalnego ryzyka kontraktowego, które zawsze ponoszone jest w związku z zawieraniem umów.