Pomoc prawna z urzędu a zwolnienie od kosztów sądowych

Przeczytaj także: Dochodzenie roszczeń. Zobacz, jak wzrosły opłaty sądowe

Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd, analogicznie jak w wcześniejszym stanie prawnym, jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego. Zakres uprawnień wynikających z pełnomocnictwa, zarówno dla pełnomocnika z wyboru, jak i działającego w ramach ustanowienia przez sąd reguluje art. 91 k.p.c. W znowelizowanym art. 118 § 2 k.p.c. wskazano, że wynikający z ustanowienia obowiązek zastępowania strony w procesie, trwa do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sądu wynikać będzie, iż obowiązek ten ustaje wcześniej.

Z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania ustaje zatem zobowiązanie do działania w procesie na rzecz strony. Odstępstwo od reguły, że obowiązek zastępowania strony w procesie rozciąga się do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, obejmuje art. 118 § 3 k.p.c., który dopuszcza zwolnienie ustanowionego adwokata lub radcy prawnego od obowiązku zastępowania strony w procesie. Zwolnienie może nastąpić wyłącznie z ważnych przyczyn, a ocena powodów usprawiedliwiających zwolnienie od obowiązku zastępowania strony należy do sądu. Do kompetencji sądu należy również ocena potrzeby wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego z innej miejscowości w celu podjęcia czynności poza siedzibą sądu orzekającego (art. 118 § 4 k.p.c.).

Należy przy tym zwrócić uwagę na treść art. 118 § 5 i 6 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego zostanie złożony w związku z postępowaniem ze skargi kasacyjnej lub skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zaś adwokat i lub radca prawny nie stwierdzi podstaw do wniesienia skargi, może zwolnić się z obowiązku zastępowania strony, zawiadamiając sąd o braku podstaw do wniesienia przedmiotowego środka zaskarżenia Takie rozwiązanie pozwala odmówić adwokatowi lub radcy prawnemu ustanowionemu przez sąd sporządzenia skargi kasacyjnej jeżeli nie stwierdzi podstaw usprawiedliwiających jej wniesienie, jednak odmowa ta musi być sporządzona na piśmie i uzasadniona.

Odmienne rozwiązanie pozostawałoby w kolizji z jednym z celów objęcia skargi kasacyjnej przymusem adwokacko-radcowskim. Przyznając prawo adwokatowi lub radcy prawnemu do odmowy sporządzenia skargi, art. 118 § 5 k.p.c. zobowiązuje go do zawiadomienia na piśmie sądu o takiej sytuacji niezwłocznie, jednakże nie później niż w terminie dwóch tygodni od zawiadomienia o wyznaczeniu. Wraz z wykonaniem tych czynności ustaje obowiązek udzielenia pomocy prawnej spoczywający na wyznaczonym adwokacie lub radcy prawnym. Biorąc pod uwagę, że negatywna opinia pełnomocnika z reguły zamknie stronie drogę do skutecznego dokonania zamierzonej czynności przyjęto, że sąd powinien dokonać oceny, czy opinia ta została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności (art. 118 § 6 k.p.c.). Jeżeli zasady te nie zostały dochowane, sąd zawiadomi o tym organ samorządu zawodowego i po stronie organu samorządowego jest obowiązek wyznaczenia innego adwokata lub radcy prawnego.

W znowelizowanym art. 124 § 2 – 5 k.p.c. uregulowany jest wpływ złożenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na bieg terminu procesowego do wniesienia środka zaskarżenia w sytuacji, w której strona w braku zdolności postulacyjnej nie może dokonać tej czynności samodzielnie. Kierując się tymi założeniami, w art. 124 § 2 k.p.c. przewidziano, że w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek strony zgłoszony w terminie do wniesienia zażalenia, którego sporządzenie objęte jest przymusem adwokacko-radcowskim, termin do wniesienia zażalenia będzie biegł od daty doręczenia ustanowionemu adwokatowi lub radcy prawnemu odpisu postanowienia stanowiącego przedmiot zaskarżenia, przy czym, jeżeli strona prawidłowo zażądała doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, wówczas sąd doręczy ustanowionemu pełnomocnikowi odpis postanowienia z uzasadnieniem, także wówczas, gdy uprzednio odpis ten został doręczony stronie.

Analogicznie przyjęto w przypadku skargi kasacyjnej, przy czym treść art. 124 § 2 k.p.c. ma na względzie okoliczność, że przesłanką skutecznego wniesienia skargi kasacyjnej jest uprzednie wystąpienie przez stronę z wnioskiem o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem na podstawie art. 387 § 3 k.p.c. Zastosowanie art. 124 § 3 k.p.c. uwarunkowane jest prawidłowym wystąpieniem przez stronę z żądaniem doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem, która to czynność nie jest objęta przymusem adwokacko-radcowskim. Natomiast w wypadku, w którym wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zostanie załatwiony odmownie, termin do złożenia zażalenia lub skargi kasacyjnej będzie biegł co do zasady od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego wniosek, a jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym - od dnia jego ogłoszenia.

Powyższe przepisy nie będą miały zastosowania, jeżeli strona składa kolejny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, opierając się na takich samych okolicznościach. Wniosek taki nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia i podlega odrzuceniu (art. 124 § 5 k.p.c. i art. 1172 k.p.c.).

Zmiany w zakresie prawa pomocy wprowadzone do procedury cywilnej mocą ustawy z dnia 19 kwietnia 2010 r. mają duże znacznie. Nie tylko wyjaśniają i precyzują istniejące dotychczas wątpliwości, ale i przeze wszystkim ułatwią stronom dochodzenie swych praw dzięki wsparciu pełnomocników z urzędu ustanawianych przez sąd na wniosek stron, nawet wówczas gdy nie są zwolnione od kosztów sądowych.