Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

3
Analizy rozwiązań dotyczących kosztów postępowania dokonywać należy wobec tego
z uwzględnieniem wymogu „rzetelnego procesu”. Regulacje prawne nie mogą nade wszystko
powodować sytuacji, w której strona uzyskująca rozstrzygnięcie odpowiadające twierdzeniom,
jakie zgłaszała w toku postępowania sądowego, nie może ubiegać się o zwrot poniesionych
wydatków. W opinii Trybunału zasadą czyniącą zadość postulatowi równości i sprawiedliwości
jest zasada zwrotu kosztów przez tę stronę, której stanowisko nie utrzymało się, zaś osoba,
której racje zostały uznane w wyroku winna mieć prawo do zwrotu uzasadnionych wydatków.
Tymczasem w przypadku umorzenia postępowania w związku ze śmiercią oskarżonego,
„spór” między uczestnikami postępowania karnego (tj. oskarżonym i pokrzywdzonym czy też
oskarżycielem posiłkowym) nie zostaje merytorycznie rozstrzygnięty. Wskazana przyczyna
umorzenia postępowania jest jednocześnie niezależna od pokrzywdzonego i w żadnym razie
nie świadczy o tym, że przegrał on sprawę. adna ze stron nie może również zostać uznana za
tę, która wywołała koszty procesu, a tym samym – o czym była już mowa wcześniej – lex
specialis w postaci art. 632a k.p.k. nie znajduje zastosowania. „Zważywszy więc, że art. 632
pkt 2 k.p.k. dotyczy postępowania w sprawie z oskarżenia publicznego, w której organem
wszczynającym postępowanie jest organ państwa, a nie pokrzywdzony (oskarżyciel posiłkowy),
a postępowanie umarzane jest na podstawie art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k., względy słuszności i
sprawiedliwości nakazują przyjęcie stanowiska, że w tych okolicznościach istnieją podstawy
do obciążenia Skarbu Państwa kosztami procesu wynikłymi z ustanowienia pełnomocnika
przez pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego).”
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego postępowanie z oskarżenia publicznego ma w
przeważającym stopniu na celu ochronę interesu publicznego. Interes samego pokrzywdzonego
(oskarżyciela posiłkowego), który mógłby uzasadniać (podobnie jak w wypadku oskarżyciela
prywatnego) ponoszenie przez ten podmiot ekonomicznych ciężarów postępowania, pozostaje
tutaj wyra nie na drugim planie. W tym kontekście zatem w pełni słusznym jest pogląd, że
państwo powinno ponosić ryzyko czynności organów procesowych i przejmować obciążenia
finansowe, które z tych czynności wynikają. Ryzykiem takim nie powinien być obarczony
obywatel, który – przyłączając się do zainicjowanego przez organ państwowy postępowania
karnego – dochodzi należnej mu od państwa ochrony prawnej, wspomagając w tym względzie,
działający w interesie publicznym, organ tego państwa.
Reasumując: Trybunał doszedł do wniosku, że przepis art. 632 pkt 2 k.p.k., widziany
jako przeszkoda dla zasądzenia kosztów na rzecz pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego)
w razie umorzenia postępowania z powodu śmierci oskarżonego, może skutecznie zniechęcić

4
ten pierwszy podmiot do aktywności procesowej, a tym samym ograniczyć mu dostęp do sądu.
Ekonomiczna kalkulacja „zysków i strat”, uwzględniająca także ryzyko ponoszenia kosztów
zastępstwa procesowego (które notabene częstokroć okazuje się konieczne z uwagi na zawiłość
sprawy czy nieporadność strony), może doprowadzić do tego, że pokrzywdzony (oskarżyciel
posiłkowy) powstrzyma się od ustanowienia pełnomocnika. Z tych więc przyczyn zaskarżone
unormowanie pozostaje w sprzeczności z postanowieniem art. 45 ust. 1 Konstytucji.
3. Różnice między obowiązującym a projektowanym stanem prawnym
Formuła wyroku z dnia 18 pa dziernika 2011 r. (tzw. rozstrzygnięcie zakresowe)
sprawia, że niezbędna staje się interwencja legislacyjna ustawodawcy. Na mocy
przedmiotowego orzeczenia z porządku prawnego derogowana została bowiem jedna z norm
dekodowanych na gruncie art. 632 pkt 2 k.p.k., choć samo brzmienie tego przepisu nie uległo
zmianie.
Warto przypomnieć w tym miejscu, iż art. 632 pkt 2 k.p.k. wyraża generalną zasadę,
zgodnie z którą w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu
ponosi – w sprawach z oskarżenia publicznego – Skarb Państwa, z wyjątkiem należności
z tytułu udziału adwokata lub radcy prawnego ustanowionego w charakterze pełnomocnika
przez pokrzywdzonego, oskarżyciela posiłkowego, powoda cywilnego tudzież inną osobę, jak
również z tytułu obrony oskarżonego, który w danej sprawie sam skierował przeciwko sobie
podejrzenie popełnienia czynu zabronionego.
W przekonaniu projektodawcy proste odzwierciedlenie sentencji omówionego wyroku
w treści przepisu – czy to znowelizowanego art. 632 pkt 2 k.p.k., czy też nowej jednostki
redakcyjnej, dodanej w rozdz. 70 działu XIV k.p.k. – nie byłoby rozwiązaniem prawidłowym.
Otóż, podkreślić wypada, że sytuacja umorzenia postępowania z powodu śmierci oskarżonego
nie jest jedyną, w której brak możliwości zasądzenia na rzecz pokrzywdzonego (oskarżyciela
posiłkowego) kosztów procesu w postaci należności uiszczonej z tytułu udziału adwokata lub
radcy prawnego ustanowionego w charakterze pełnomocnika, godzi w elementarne poczucie
sprawiedliwości i w efekcie narusza prawo do sądu zagwarantowane na mocy art. 45 ust. 1
Konstytucji. Bez wątpienia analogicznie trzeba ocenić kilka innych przypadków skutkujących
umorzenie postępowania karnego, jak chociażby przedawnienie karalności, o którym mowa
w art. 17 pkt 6 k.p.k., albo wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej określonej w art.
17 § 1 pkt 7, 8 i 11 k.p.k. (są to odpowiednio: powaga rzeczy osądzonej oraz przesłanka w
postaci sprawy w toku, fakt niepodlegania przez sprawcę orzecznictwu sądów polskich, czy w
końcu inna okoliczność wyłączająca ściganie, a w tym przykładowo abolicja). Co prawda art.

5
632a k.p.k. pozwala w takich sytuacjach obciążyć kosztami procesu oskarżonego, jednak nie
zawsze rozstrzygnięcie takie może zostać wydane. Jeszcze raz nadmienić należy, że
dyspozycja tego ostatniego przepisu stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 632 k.p.k., a
skorzystanie z niej powinno być podyktowane dążeniem do słusznego (sprawiedliwego)
rozkładu ciężarów finansowych postępowania karnego. Trudno przy tym uznać, że idei tej
odpowiadałoby np. obciążenie oskarżonego kosztami zastępstwa procesowego poniesionymi
przez pokrzywdzonego lub oskarżyciela posiłkowego, jeżeli to wyłącznie niedowład
organizacyjny organów wymiaru sprawiedliwości, ich błędy lub ewentualnie inne przeszkody
leżące po stronie owych organów, doprowadziły do przewlekłości postępowania i w
konsekwencji do przedawnienia karalności. W takim wypadku – podobnie jak i w sytuacji
umorzenia postępowania z powodu śmierci oskarżonego – nie można przecież twierdzić, że to
właśnie oskarżony „uległ” w procesie. Tym samym obciążenie go kosztami, które
pokrzywdzony (oskarżyciela posiłkowy) wyłożył na pokrycie wynagrodzenia adwokackiego
bąd honorarium radcy prawnego naruszałoby wymóg rzetelnego procesu.
Rozstrzygnięciu zapadłemu w sprawie SK 39/09 należy zatem niewątpliwie nadać
bardziej uniwersalny walor niż wynikałoby to ze sposobu sformułowania sentencji. Pamiętać
zresztą trzeba, że postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym zostało w tym przypadku
zainicjowane skargą konstytucyjną, a co się z tym wiąże – ograniczony był zakres kognicji
Trybunału.
W świetle powyższego proponuje się, by wykonanie orzeczenia z dnia 18 pa dziernika
2011 r. polegało na zmianie brzmienia art. 632a k.p.k. Skoro przepis ten dopuszcza w istocie
odstępstwo od zasady przyjętej w art. 632 k.p.k. i zarazem reguluje kwestię rozdziału kosztów
procesu w razie umorzenia postępowania, to zasadna jest taka modyfikacja jego treści, aby
na jego podstawie, w sprawach rozpoznawanych w trybie publicznoskargowym, sąd władny
był zasądzić koszty nie tylko od oskarżonego, ale także od Skarbu Państwa. Obecnie jest to
możliwe jedynie w sprawach z oskarżenia prywatnego i stąd też oba tryby zostały w treści
art. 632a k.p.k. wyra nie wyodrębnione. Po dokonaniu sugerowanej nowelizacji rozróżnienie to
straci jednak jakiekolwiek znaczenie (projektowane brzmienie już go nie uwzględnia).
Ostatecznie więc to sądy będą podejmowały decyzję co do potrzeby rozstrzygnięcia
o kosztach procesu wedle zmienionego przepisu art. 632a k.p.k., a nie art. 632 pkt 2 k.p.k.,
w szczególności zaś – co do obciążenia Skarbu Państwa kosztami zastępstwa procesowego
poniesionymi przez pokrzywdzonego lub oskarżyciela posiłkowego, i to bez względu na tryb,
w jakim toczyło się postępowanie.

6


7
4. Skutki projektowanej ustawy

Projektowana ustawa stanowi wykonanie obowiązku dostosowania systemu prawa do
orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (por. art. 190 ust. 1 Konstytucji). Podstawowym jej
skutkiem prawnym będzie zatem zastąpienie regulacji wadliwej rozwiązaniem zgodnym ze
standardami konstytucyjnymi w zakresie prawa do sądu. Ponadto projekt, przez budowanie
zaufania obywateli do państwa i jego instytucji, a konkretnie do wymiaru sprawiedliwości,
wpisuje się w zasadę demokratycznego państwa prawnego, mającą swe ródło w art. 2 ustawy
zasadniczej.
Proponowana nowelizacja k.p.k. może przyczynić się do wzrostu wydatków z budżetu
państwa w części „Sądy powszechne”. Niemniej precyzyjne określenie skali tego zjawiska nie
jest możliwe z uwagi na wskazaną już kompetencję sądów, wyrażającą się w rozstrzyganiu
in concreto o kosztach procesu. Innymi słowy, to od praktyki stosowania art. 632a k.p.k.
w nowym brzmieniu uzależnione będzie, jakie wydatki poniesie Skarb Państwa tytułem zwrotu
pokrzywdzonemu lub oskarżycielowi posiłkowemu uiszczonego przez niego wynagrodzenia
pełnomocnika w osobie adwokata czy radcy prawnego.

5. Konsultacje

Projekt ustawy został przesłany do zaopiniowania następującym organom: Ministrowi
Sprawiedliwości, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Krajowej Radzie Sądownictwa,
Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców Prawnych, Stowarzyszeniu Sędziów
Polskich „Iustitia”. Wymienione podmioty nie zgłosiły żadnych zastrzeżeń odnośnie do
projektowanego brzmienia art. 632a k.p.k.
Przeprowadzono również konsultacje z Helsińską Fundacją Praw Człowieka.
Fundacja pozytywnie ustosunkowała się do proponowanej zmiany.
Na posiedzeniu wspólnym komisji senackich przedstawiciel Ministra Sprawiedliwości
poparł projektowane rozwiązanie, sygnalizując jednocześnie, że w Ministerstwie prowadzone
są prace nad projektem szeroko zakrojonej nowelizacji k.p.k., obejmującej także zmianę
art. 632a.

6. Oświadczenie o zgodności z prawem Unii Europejskiej
Projektowana ustawa nie jest objęta prawem Unii Europejskiej.