Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny wykonawczy

– 2 –
Zasada sformułowana w przepisie poddanym kontroli Trybunału Konstytucyjnego odnosi
się do wszystkich skazanych osadzonych w zakładach zamkniętych, a dodatkowo – za sprawą
postanowienia art. 214 § 1 k.k.w. – w znajduje zastosowanie w przypadku osób tymczasowo
aresztowanych. Natomiast skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności w zakładach
karnych typu półotwartego świadczenia zdrowotne udzielane są bez obecności funkcjonariusza
Służby Więziennej (niewykonującego zawodu medycznego), a jedynie na wniosek osoby
wykonującej określone świadczenie, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo tej osoby, świadczenie
zdrowotne może zostać udzielone w obecności funkcjonariusza (art. 115 § 8 k.k.w.).
Trybunał ocenił zaskarżony przepis pod kątem spełnienia standardu wywodzonego
z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zgodnie z powołanym art. 47, każdy ma
prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do
decydowania o swoim życiu osobistym. Wypada podkreślić, że prywatność, o której mowa
w art. 47 Konstytucji, zakłada m.in. ochronę informacji dotyczących danej osoby i gwarancji
pewnego stanu niezależności, w ramach której człowiek może decydować o zakresie i zasięgu
udostępniania oraz komunikowania innym osobom informacji o swoim życiu. Innymi słowy,
prawo do prywatności należy rozumieć jako prawo do zachowania w tajemnicy informacji o
swoim życiu prywatnym. Jest ono więc ściśle powiązane z autonomią informacyjną jednostki.
Prywatność jednostki, tam gdzie jest to tylko możliwe, powinna być chroniona w imię
fundamentalnej wartości konstytucyjnej, jaką jest godność człowieka (art. 30 Konstytucji).
Z kolei art. 31 ust. 3 Konstytucji określa warunki, przy zachowaniu których ustawodawca może
wprowadzać ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw.
Niewątpliwie obecność osoby trzeciej, jaką jest funkcjonariusz niewykonujący zawodu
medycznego, w trakcie udzielania skazanemu świadczeń zdrowotnych ingeruje w prawo do
prywatności. „Pomimo to, że funkcjonariusze SW są zobowiązani na podstawie zasad ogólnych
(…) do zachowania tajemnic związanych ze służbą (nie mogą zatem ujawniać informacji na
temat zdrowia skazanego uzyskanych w trakcie obecności podczas udzielania świadczeń
zdrowotnych), to skazany – pacjent może czuć się skrępowany obecnością funkcjonariusza.
Konieczne może być okazanie lekarzowi swojego ciała oraz ujawnienie informacji intymnych
związanych z leczeniem. Obecność osoby trzeciej nie służy również ustanowieniu właściwej
relacji pomiędzy lekarzem a pacjentem (…).”
Niemniej Trybunał Konstytucyjny przyznał, że ograniczenie ustanowione w art. 115 § 7
k.k.w. jest w istocie legitymowane interesem publicznym. Mianowicie: w rachubę wchodzi
– 3 –
w tym wypadku bezpieczeństwo i ochrona zdrowia osób udzielających świadczeń zdrowotnych
w zakładach penitencjarnych, tzn. lekarzy i pielęgniarek. Rolą funkcjonariuszy Służby
Więziennej jest bowiem czuwanie nad ich bezpieczeństwem. „[O]becność funkcjonariusza SW
może przyczynić się, w starannie ustalonych przez ustawodawcę kategoriach pozbawionych
wolności, do zapobieżenia czynowi bezprawnemu skazanego, a w wypadku takich czynów
pozwala na szybką reakcję funkcjonariusza więziennego. Ponadto zapewnienie bezpieczeństwa
personelowi medycznemu jest jedną z przesłanek, jaką kieruje się lekarz przy podejmowaniu
zatrudnienia w zakładzie karnym Uwzględnienie tej przesłanki przez ustawodawcę zwiększa
szanse na zapewnienie skazanym przez administrację więzienną dostępu do usług zdrowotnych.
Dlatego taka ingerencja w prawo do prywatności skazanych służy systemowi ochrony zdrowia
w zakładach penitencjarnych i, w konsekwencji, realizacji prawa do ochrony zdrowia przez
osoby pozbawione wolności. Nie oznacza to, że ustawodawca może tę ingerencję dopuszczać
bez uwzględnienia w sposób należyty potrzeby podejścia bardziej zindywidualizowanego, niż
to, jakie stanowi kwestionowany przepis.”
Zdaniem Trybunału, przewidziane w art. 115 § 7 k.k.w. generalne rozwiązanie w sposób
nieproporcjonalny ogranicza prawo do prywatności każdego skazanego umieszczonego
w zakładzie karnym typu zamkniętego, korzystającego ze świadczenia zdrowotnego. „[S]kazani
odbywający karę w zakładach karnych typu zamkniętego nie stanowią grupy jednorodnej.
Także w takim zakładzie umieszczeni skazani należą do kategorii, których członkowie
w istotnie różnym stopniu mogą stwarzać zagrożenie dla bezpieczeństwa więziennego personelu
medycznego.”
„Ustawodawca objął obowiązkiem obecności funkcjonariusza niewykonującego zawodu
medycznego świadczenie zdrowotne udzielane skazanemu odbywającemu karę w zakładzie
karnym typu zamkniętego: 1) bez względu na to, w jakim systemie kara jest wykonywana
(art. 81 k.k.w.); 2) ignorując nakaz indywidualizacji postępowania ze skazanymi (art. 82 § 1
k.k.w.) oraz klasyfikacji skazanych, między innymi ze względu na ich płeć, wiek czy stan
zdrowia (art. 82 § 2 k.k.w.); 3) bez względu na to, do jakiej kategorii należy skazany
umieszczony w zakładzie karnym typu zamkniętego, a więc również należący do jednej z grup
chronionych z racji konkretnych cech określonych w prawie (art. 88 § 5a, 5b oraz 6 k.k.w.).
Te wady konstytucyjne konstrukcji kwestionowanego przepisu w jego zdaniu pierwszym
powodują, że w sposób nieadekwatny ogranicza on chronione w art. 47 Konstytucji prawo
– 4 –
do prywatności pacjenta pozbawionego wolności umieszczonego w zakładzie karnym typu
zamkniętego.”
Aby zapobiec powstaniu luki prawnej, Trybunał Konstytucyjny postanowił o odroczeniu
utraty mocy obowiązującej art. 115 § 7 zdanie pierwsze k.k.w. o 12 miesięcy (pkt II sentencji
wyroku). Nastąpi to wobec tego z dniem 8 marca 2015 r.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Trybunał zaakcentował, że art. 115 § 7 zdanie pierwsze k.k.w. w sposób nieprawidłowy
wyważa dwa dobra: prawo do prywatności każdego pacjenta – więźnia umieszczonego
w zakładzie karnym typu zamkniętego oraz bezpieczeństwo osobiste członka personelu
udzielającego świadczenia zdrowotnego, dając prymat drugiemu z nich. Dobro „poświęcone”
– jak zaznaczono w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 26 lutego 2014 r. – musi być staranniej
wyważone.
Według sądu konstytucyjnego, zasadą powinien być brak obecności funkcjonariusza
więziennego niewykonującego zawodu medycznego podczas udzielania świadczenia
zdrowotnego, chyba że wniosek o taką obecność złoży członek personelu medycznego
w zakładzie karnym typu zamkniętego. Trybunał zasugerował także, że ustawodawca, zamiast
generalnej regulacji, obejmującej wszystkich umieszczonych w zakładach typu zamkniętego,
może wyróżniać te ich kategorie, które potencjalnie mogą stwarzać w takich zakładach
zagrożenie dla bezpieczeństwa personelu medycznego i wobec których świadczenia zdrowotne
muszą być wykonywane w obecności funkcjonariusza SW. „Za kategorię taką ustawodawca
może uznać: a) skazanych mających status więźnia niebezpiecznego; b) skazanych, którzy
naruszyli w poważnym stopniu dyscyplinę i porządek; c) oskarżonych aresztowanych
tymczasowo z powodu obawy popełnienia kolejnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu
lub bezpieczeństwu powszechnemu (art. 258 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) oraz pozostałych tymczasowo
aresztowanych w początkowej fazie stosowania tego środka zapobiegawczego; d) skazanych
leczonych w pozawięziennej placówce medycznej. W ich wypadku racjonalne jest utrzymanie
dotychczas obowiązującego rozwiązania. W praktyce skazani tacy będą stanowić mniejszość
populacji zakładów karnych typu zamkniętego. Prawa człowieka nie podlegają jednak
kategoriom statystycznym.”
– 5 –
Zważywszy postulaty o charakterze de lege ferenda sformułowane w wypowiedzi
Trybunału, stwierdzić trzeba, że nowelizacji wymaga nie tylko negatywnie zweryfikowany
art. 115 § 7 k.k.w., ale też art. 115 § 8 k.k.w. odnoszący się do osób pozbawionych wolności,
osadzonych w zakładach karnych półotwartych. Skoro bowiem zasadą ma być respektowanie
prawa do prywatności skazanych w kontekście udzielania im świadczeń zdrowotnych,
a obecność funkcjonariusza niewykonującego zawodu medycznego ma być dopuszczona
wyjątkowo dla zagwarantowania bezpieczeństwa lekarzom czy pielęgniarkom (położnym), to
dyspozycją art. 115 § 8 k.k.w. należy objąć zdecydowaną większość skazanych i tymczasowo
aresztowanych, bez różnicowania ich ze względu na typ zakładu karnego, w którym odbywają
karę pozbawienia wolności.
Kierując się zatem sugestią zawartą w części motywacyjnej rozstrzygnięcia, proponuje
się przesądzenie, że w odniesieniu do więźniów niebezpiecznych oraz więźniów stwarzających
problemy natury porządkowej w zakładzie karnym wyłączona zostaje zasada pełnego prawa
do intymności w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych. Wskazane kategorie muszą
bowiem znajdować się pod szczególnym nadzorem funkcjonariuszy SW, w związku z czym
świadczenia zdrowotne powinny im być udzielane w asyście funkcjonariusza niewykonującego
zawodu medycznego, a jedynie wtedy, gdy osoba wykonująca dane świadczenie zawnioskuje
o to, świadczenie będzie mogło zostać udzielone w warunkach zapewniających zachowanie
całkowitej prywatności (projektowany § 7). Podobne reguły winny mieć zastosowanie wobec
osadzonych, którzy leczeni są w placówkach medycznych zlokalizowanych poza zakładem
karnym – art. 1 pkt 1 lit. b, § 7a. W tego typu sytuacjach, tj. gdy świadczenia zdrowotne
udzielane są w zwykłych placówkach leczniczych, a do tego przez personel medyczny, który
na co dzień nie ma do czynienia z osobami pozbawionymi wolności, bez wątpienia
uzasadnione jest przedsięwzięcie większych środków ostrożności.
Oprócz tego proponuje się przyjęcie, że we wszystkich innych przypadkach obecność
funkcjonariusza SW może być konsekwencją wyrażenia życzenia w tym przedmiocie przez
personel medyczny udzielający danego świadczenia zdrowotnego. Aczkolwiek – stosownie
do postanowienia projektowanego § 8 (art. 1 pkt 1 lit c) – przesłanką zastosowania tego
kolejnego odstępstwa od zasady ma być konieczność zapewniania odpowiedniej ochrony
osobie wykonującej świadczenie zdrowotne.
Osobno wypada uregulować sytuację tymczasowo aresztowanych przed przeprowadzeniem
pierwszej kwalifikacji przez komisję penitencjarną, czyli w istocie – jak to określił Trybunał
– 6 –
Konstytucyjny – w początkowej fazie stosowania tymczasowego aresztowania, oraz osób,
które przez cały okres stosowania tego środka zapobiegawczego, powinny pozostawać pod
szczególnym nadzorem funkcjonariuszy Służby Więziennej. Chodzi tu o osoby, które zostały
zakwalifikowane jako stwarzające poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie
dla bezpieczeństwa aresztu (art. 212a § 1 k.k.w.). Tym kategoriom, zgodnie z przedłożoną
propozycją, ma być dedykowana analogiczna regulacja co skazanym niebezpiecznym
(obecność funkcjonariusza SW jako zasada i ewentualnie na wniosek personelu medycznego
odstąpienie od takiego nadzoru w trakcie udzielania konkretnego świadczenia zdrowotnego –
art. 1 pkt 2 projektu).
Podkreślenia wymaga to, że wszystkie projektowane regulacje będą miały status lex
specialis, ponieważ na mocy art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach
pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2012 r. poz. 159, z późn. zm.) pacjent (a więc
również osadzony, który korzysta z opieki medycznej) ma prawo do poszanowania intymności
i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych. Jak wynika
z kolei z art. 22 ust. 1 (zdanie drugie) powołanej ustawy, osoby niewykonujące zawodu
medycznego, uczestniczą lub mogą być obecne przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych tylko
wtedy, gdy zgodzi się na to sam pacjent, a w przypadku pacjenta małoletniego, całkowicie
ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody – gdy stosowną
zgodę wyrazi jego przedstawiciel ustawowy i osoba udzielająca świadczenia zdrowotnego.
W konsekwencji zatem wyraźnie określone wyjątki, które za sprawą uchwalenia projektowanej
ustawy znajdą się w k.k.w., będą musiały być wykładane ściśle.

4. Skutki projektowanej ustawy
Odwracając dotychczasową zasadę i determinując wyjątki, które wymagają obecności
funkcjonariusza SW przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych skazanym odbywającym karę
pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, jak również tymczasowo
aresztowanym, projekt sanuje stan konstytucyjności na gruncie k.k.w. Jednocześnie uchwalenie
proponowanych przepisów przyczyni się do pełniejszej realizacji standardu wyrażonego
w art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Wejście w życie projektowanej ustawy nie pociągnie za sobą skutków finansowych dla
budżetu państwa. Rozwiązania zawarte w projekcie nie przyczynią się także do zwiększenia
wydatków innych jednostek sektora finansów publicznych, w szczególności zaś jednostek