Zastaw na udziałach w spółce z o.o.

Przeczytaj także: Skuteczne zabezpieczenie wierzytelności

1. Ograniczone prawa rzeczowe i instytucja zastawu.

Ograniczone prawa rzeczowe charakteryzują się tym, że przyznają osobie niebędącej właścicielem ściśle określone w ustawie uprawnienia do cudzej rzeczy skuteczne wobec osób trzecich.

Zastaw jest jednym z rodzajów ograniczonych prawa rzeczowych. Przedmiotem zastawu mogą być rzeczy ruchome lub zbywalne prawa majątkowe.

Celem ustanowienia zastawu jest ochrona wierzytelności wierzyciela, a jego istota sprowadza się do przyznania wierzycielowi możliwości dochodzenia zaspokojenia z rzeczy (prawa), która jest przedmiotem zastawu bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.

W polskim systemie prawnym istnieją obecnie dwa rodzaje zastawu. Zastaw zwykły uregulowany w Kodeksie Cywilnym oraz zastaw rejestrowy uregulowany w Ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tj.: Dz.U.2017.0.1278).

Szczegółowe omówienie różnic pomiędzy tymi rodzajami zastawu wychodzi poza zakres tego opracowania. Należy jednak wspomnieć, że zasadnicze różnice pomiędzy tymi rodzajami zastawu to:

• charakter wierzytelności, które mogą być zabezpieczone zastawem,
• osoba wierzyciela,
• sposób zaspokojenia z rzeczy objętej zastawem,
• fakt, że co do zasady w przypadku zastawu zwykłego rzecz podlega wydaniu zastawnikowi, a w przypadku zastawu rejestrowego rzecz pozostaje we władaniu zastawcy.

Należy też podkreślić, że w przypadku zastawu zwykłego zastaw powstaje w chwili podpisania umowy i wydania rzeczy (co do zasady), natomiast w przypadku zastawu rejestrowego powstanie zastawu wymaga umowy oraz wpisu do rejestru zastawów.

2. Dopuszczalność, forma i tryb ustanowienia zastawu na udziale (udziałach) w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

Możliwość ustanowienia zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (dalej także jako „spółka z o.o.”) wynika zarówno z art. 327 Kodeksu Cywilnego, który stanowi że, „można ustanowić zastaw na prawach jeśli są zbywalne”, jak również z art. 180 Kodeksu Spółek Handlowych (dalej także jako „KSH”), który stanowi, że „zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz jego zastawienie powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi”. Przepis ten wprost reguluje formę ustanowienia zastawu i - zakładając racjonalność ustawodawcy - należy uznać, że nie wskazywałby on formy czynności prawnej, gdyby sama czynność (tj. ustanowienie zastawu na udziałach) była niedopuszczalna. Przed zawarciem umowy zastawu na udziałach w spółce z o.o. należy jednak pamiętać nie tylko o art. 180 KSH (regulującym formę, w jakiej ma być zawarta umowa zastawu), lecz także o artykule 182 KSH. Przepis ten stanowi, że „zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części, oraz zastawienia umowa spółki może uzależnić od zgody spółki lub w inny sposób ograniczyć”. W związku z tym zastawnik przed zawarciem umowy zastawu powinien przeanalizować umowę spółki, której udziały mają być obciążone na jego rzecz zastawem i jeśli dojdzie do wniosku, że ustanowienie zastawu wymaga zgody zarządu lub innego organu spółki (ewentualnie wspólników), to powinien przy podpisaniu umowy zastawu zwrócić się do zastawcy o przedstawienie stosownej zgody lub zgód. Zakładając, że wszystkie wymagane zgody zostały przez zastawcę przedstawione może dojść do ustanowienia zastawu na udziałach.

W celu ustanowienia zastawu na udziale w spółce z o.o. należy zatem podpisać umowę ustanawiającą zastaw na udziale (udziałach) w spółce. Umowa powinna zostać sporządzona w formie pisemnej i podpisana przed notariuszem, który poświadczy podpisy obu stron. Umowa powinna określać co najmniej:

• osobę zastawnika (wierzyciela) oraz zastawcy (dłużnika);
• wierzytelność, której zabezpieczeniu służy ustanowienie zastawu;
• udział (udziały), na których ustanawiany jest zastaw.

Po zawarciu umowy strony mają obowiązek zawiadomić spółkę o ustanowieniu zastawu na udziałach, przedstawiając dowód ustanowienia zastawu w postaci odpisu umowy zastawu na udziałach. W przypadku zastawu rejestrowego konieczne jest także złożenia wniosku do właściwego rejestru zastawów i wpis zastawu na udziałach do rejestru zastawów.

3. Skutki ustanowienia zastawu na udziale (udziałach) w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

• Ustanowienie zastawu a prawo rozporządzania udziałami
  
  Głównym skutkiem ustanowienia zastawu jest prawo wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi zastawcy.
  Z tą zasadą wiąże się prawo zastawcy (dłużnika) do swobodnego rozporządzenia udziałami. Zastawnik jest chroniony, gdyż zastaw jest skuteczny wobec każdorazowego właściciela udziałów, a więc zmiana właściciela udziałów nie pozbawia zastawnika prawa do zaspokojenia się bezpośrednio z udziałów z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi nowego właściciela udziałów. Należy w tym miejscu podkreślić, że w przypadku zastawu rejestrowego strony mogą się umówić, że zastawca nie dokona zbycia lub obciążenia udziałów. Tego typu zapis w przypadku umowy zastawu zwykłego będzie nieważny.
• Ustanowienie zastawu a prawo uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników i wykonywania prawa głosu
  
  Istotną kwestią są skutki, jakie ustanowienia zastawu wiąże z wykonywaniem przez wspólnika spółki z o.o. jego praw korporacyjnych, tj. prawa do udziału w zgromadzeniu wspólników i wykonywania prawa głosu. Zgodnie z art. 187 § 2 Kodeksu Spółek Handlowych, jeśli umowa spółki tak stanowi zastawnik może wykonywać prawo głosu z udziałów objętych zastawem. W związku z tym, zastawnik nie będzie potrzebował żadnego odrębnego upoważnienia zawartego w umowie zastawniczej lub w odrębnym porozumieniu, jak również żadnego odrębnego pełnomocnictwa niezbędnego do wykonywania prawa głosu. W braku odpowiedniego postanowienia umownego zawartego w umowie spółki zastawnik nie ma jednak prawa wykonywania prawa głosu. W takiej sytuacji, w celu zabezpieczenia interesu zastawnika można jednak w umowie zastawniczej zawrzeć odpowiednie postanowienia dotyczące sposobu wykonywania prawa głosu przez zastawcę. Jednakże nie zmienia to faktu, iż to zastawca nadal wykonuje prawo głosu, a jego zobowiązanie do określonego sposobu wykonywania prawa głosu ma tylko charakter zobowiązujący i nie rodzi skutków wobec spółki (której udziały są przedmiotem zastawu). Niezgodne z umową zastawniczą wykonanie prawa głosu przez zastawcę rodzi zatem tylko jego odpowiedzialność odszkodowawczą wobec zastawnika. Alternatywną, która może lepiej chronić interesy zastawnika, jest udzielenie przez zastawcę zastawnikowi pełnomocnictwa do udziału w zgromadzeniu wspólników i wykonywania prawa głosu w imieniu zastawcy.
• Ustanowienie zastawu a prawo do dywidendy
  
  Istotna w praktyce jest także kwestia określenia, komu przysługuje prawo do dywidendy w sytuacji ustanowienia zastawu na udziałach w spółce z o.o. W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy odwołać się do przepisów ogólnych, dotyczących zastawu na prawach, wynikających z Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z art. 319 Kodeksu Cywilnego: „Jeżeli rzecz obciążona zastawem przynosi pożytki, zastawnik powinien, w braku odmiennej umowy, pobierać je i zaliczać na poczet wierzytelności i związanych z nią roszczeń. Po wygaśnięciu zastawu obowiązany jest złożyć zastawcy rachunek.”
  
  Na podstawie artykułu 328 Kodeksu Cywilnego, który stanowi, że „Do zastawu na prawach stosuje się odpowiednio przepisy o zastawie na rzeczach ruchomych z zachowaniem przepisów rozdziału niniejszego” zasady określone w artykule 319 Kodeksu Cywilnego należy zatem stosować także do zastawu na prawach, a więc także do zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.
  
  Mając zatem na uwadze oba te przepisy należy stwierdzić, że zastawnik ma prawo do dywidendy, jeśli prawo takie przyznaje mu umowa zastawnicza, a postanowienia (zawarte w umowie zastawniczej), dotyczące takiego prawa zastawnika, należy traktować jako przelew wierzytelności.

4. Sposób zaspokojenia zastawnika z przedmiotu zastawu.

Zasadniczym sposobem zaspokojenia zastawnika jest sądowe postępowanie egzekucyjne (art. 313 w związku z art. 328 Kodeksu Cywilnego). Wierzyciel musi zatem wnieść pozew, a po wygranej sprawie sąd nada wyrokowi klauzulę wykonalności. Na tej podstawie komornik przeprowadzi postępowanie egzekucyjne, stosowanie do przepisów o egzekucji roszczeń pieniężnych. Zaspokojenie wierzyciela (zastawnika) w trybie egzekucji roszczeń pieniężnych wymaga zajęcia udziałów, wyceny udziałów przez komornika (na podstawie opinii biegłego rewidenta), a następnie sprzedaży udziałów. W przypadku zastawu zwykłego niedopuszczalne jest zawarcie w umowie zastawniczej odmiennego postanowienia, tj. uregulowania w inny sposób kwestii zaspokojenia się zastawnika z udziałów. Jednakże w przypadku zastawu rejestrowego odmienne uregulowanie sposobu zaspokojenia zastawnika jest dopuszczalne (przy spełnienia kilku dodatkowych warunków). Mianowicie, zgodnie z art. 22 Ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów: „Umowa zastawnicza może przewidywać zaspokojenie zastawnika przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, jeżeli przedmiotem zastawu rejestrowego są rzeczy, wierzytelności i prawa lub zbiory rzeczy lub praw stanowiące całość gospodarczą, a strony w umowie zastawniczej ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu albo określiły sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika”. Tym samym, strony umowy zastawu rejestrowego mogą określić w umowie zastawniczej wartość udziałów oraz wprowadzić postanowienie, że zastawnik w braku spłaty wierzytelności może na podstawie oświadczenia przejąć na własność przedmiot zastawu, tj. udziały w spółce z o.o. Bez wątpienia jest to bardziej korzystny i szybszy z punktu widzenia wierzyciela sposób zaspokojenia z przedmiotu zastawu, niż w przypadku zastawu zwykłego.

5. Podsumowanie.

Prawie każda umowa wiąże ze sobą ryzyko dla wierzyciela. Tym samym wierzyciele poszukują sposobu ograniczenia i zminimalizowania tego ryzyka. Wybór sposobu zabezpieczenia zależy od woli stron. Niniejszy artykuł miał na celu przedstawić jedną z popularnych form zabezpieczenia, mianowicie ustanowienie zastawu na udziałach w spółce z o.o. Warto jednak wspomnieć, że oprócz wyżej wskazanych kwestii formalnych i prawnych związanych z ustanowieniem zastawu, istotne są także kwestie biznesowe. Wierzyciel powinien zatem przed podpisaniem umowy zastawu zbadać stan majątkowy i finansowy spółki (na udziałach, której zastaw ma być ustanowiony) oraz ustalić w miarę możliwości (np. poprzez zapoznanie się ze sprawozdaniami finansowymi spółki), jaką tak naprawdę wartość mają udziały, na których zastaw ma być ustanowiony. Tylko te czynności pozwolą wierzycielowi ocenić, czy uzyska on rzeczywiste zaspokojenia swojego roszczenia, w sytuacji gdy dłużnik nie wykona swojego zobowiązania, a w konsekwencji ustalić, czy samo ustanowienie zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością będzie wystarczającym sposobem zabezpieczenia, czy niezbędne będą jednak dodatkowe zabezpieczenia na innych składnikach majątku dłużnika.