Władza rodzicielska - kiedy i z jakich przyczyn można jej pozbawić?

Przeczytaj także: Aktywny rodzic: czy "babciowe" stanie się problemem pracodawców?

Władza rodzicielska obliguje oboje rodziców do troski o fizyczny oraz duchowy rozwój dziecka. Należy w tym miejscu podkreślić, iż powyższe obejmuje w szczególności opiekę nad osobą dziecka, zarząd jego majątkiem, wychowanie dziecka, z poszanowaniem jego wolności i praw oraz reprezentowanie jego spraw, jako przedstawiciel ustawowy (poza dwoma wyjątkami wskazanymi w art. 98 § 2 k.r.o.). Przy podejmowaniu decyzji szczególnie istotnych dla osoby dziecka lub jego majątku rodzice są zobowiązaniu do brania pod rozwagę, a nawet uwzględnienia w miarę możliwości, jego rozsądnego życzenia, jeśli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala.

Rodzicielstwo wiąże się zatem z szeregiem obowiązków, z którymi niestety nie każdy daje sobie rade. Wydaje się rzeczą naturalną, że każdy rodzic wie, jak powinien prawidłowo zadbać o dobro swojego dziecka i potrafi wziąć odpowiedzialność za jego wychowanie, edukację, właściwy rozwój, zdrowie, a także majątek. W dzisiejszych czasach niestety coraz częściej zdarzają się jednak sytuacje, że rodzice nie potrafią sprostać ww. obciążeniom i wobec tego zasadnym, a niekiedy nawet koniecznym, staje się odebranie im władzy rodzicielskiej.

Procedura odebrania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem to skrajna ingerencja państwa w życie dziecka oraz całej rodziny, dlatego Sądy miarkują ją rozważnie. Istnieje przykładowo możliwość czasowego zawieszenia władzy rodzicielskiej, na czas trwania przeszkody uniemożliwiającej sprawowanie pieczy nad dzieckiem. Podkreślić należy, iż pozbawienie władzy rodzicielskiej ma na celu wyłącznie ochronę małoletniego, którego dobro jest zagrożone, a nie ukaranie rodziców. Przy ocenie istnienia podstaw do pozbawienia władzy rodzicielskiej kluczowym jest, wskazane w art. 93 § 2 k.r.o., dobro dziecka. Wobec powyższego, w uzasadnionych przypadkach, o pozbawieniu władzy rodzicielskiej musi zadecydować Sąd opiekuńczy, który jest ograniczony do ściśle określonych w art. 111 k.r.o. przypadków. (patrz art. 111 § 1: Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców).

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest ostatecznym rozwiązaniem. Najczęstszymi powodami sięgania przez Sądy do tego ostatecznego narzędzia ochrony interesów dziecka są:

• wystąpienie u rodzica nieuleczalnej choroby (np. psychicznej) lub brak stałego kontaktu rodzica z dzieckiem;
• zaginięcie jednego lub obojga rodziców, wyjazd rodziców na stałe za granicę i brak zainteresowania dzieckiem;
• odbywanie dożywotniej lub długoletniej kary pozbawienia wolności;
• nadużywanie władzy rodzicielskiej poprzez: nadmierne karanie dziecka w sposób zagrażający jego psychicznemu i fizycznemu zdrowiu, wykorzystywanie seksualne dziecka, zmuszanie dziecka do pracy (zarówno zarobkowej, jak i tej w gospodarstwie domowym), wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego rodzica, nakłanianie dziecka do popełnienia przestępstwa, żebrania, prowadzenia niemoralnego trybu życia,
• wywieranie negatywnego wpływu na dziecko np. poprzez nadużywanie przez rodzica alkoholu, branie narkotyków, itp.;
• rażące zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich i wynikające z tego faktu naruszenie dobra dziecka, np. poprzez głodzenie, tolerowanie złego prowadzenia się dziecka, pijaństwa, prostytucji, działalności przestępczej;
• porzucenie dziecka;
• w sposób celowy niewywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego względem dziecka.

Wskazane wyżej przyczyny nadużyć nie stanowią katalogu zamkniętego i zależą od okoliczności indywidualnie rozpatrywanej sprawy. Ponadto dopuszczalne jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej wskutek choćby jednorazowego zachowania, które to zachowanie musi spełniać przesłanki bezpośredniego zagrożenia dla zdrowiu lub życiu dziecka. Co więcej, pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest uzależnione od wcześniejszego jej ograniczenia.

Nadto pokreślenia wymaga, że w przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej tylko jednego z rodziców, władza ta nadal przysługuje drugiemu, a w sytuacji pozbawienia władzy obojga, następuje konieczność ustanowienia dla dziecka opieki prawnej (np. rodziny zastępczej, pieczy zastępczej), gdyż pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców wiąże się z utratą wszystkich praw i obowiązków wobec dziecka, a ono samo nie może siebie reprezentować przed uzyskaniem pełnoletniości. Z dniem pozbawienia władzy rodzicielskiej nie ustaje jednak możliwość osobistego kontaktu z dzieckiem, chyba że Sąd, ze względu na wysokie zagrożenia życia lub zdrowia dziecka, postanowi inaczej.

Pomimo pozbawienia władzy rodzicielskiej dziecko nadal zachowuje prawo do alimentów i prawo dziedziczenia po rodzicu pozbawionym tej władzy. Działa to również w drugą stronę – rodzice również zachowują prawo do alimentów od dziecka i dziedziczenia po nim, o ile nie zostali uznani za niegodnych dziedziczenia. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie ma jednak prawa do uczestniczenia w wychowaniu dziecka, zarządzania jego majątkiem, występowania w jego imieniu, decydowania, np. o miejscu zamieszkania dziecka, wyborze szkoły, wyjazdach itp.

Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej składać należy do Wydziału rodzinnego i nieletnich Sądu Rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, a w przypadku braku takiego miejsca – sąd miejsca pobytu dziecka. Wniosek ten może złożyć zarówno jedno z rodziców dziecka, jak i każdy, kto ma wiedzę o zdarzeniach, które uzasadniają potrzebę zbadania przez sąd, czy dziecko nie jest krzywdzone i czy rodzice lub jeden z rodziców mogą nadal wykonywać władzę rodzicielską (np. każdy, kto ma wiedzę, że dziecko jest bite, zaniedbane, niedożywione np. członek rodziny). Wniosek ten nie jest bezpłatny – należy uiścić stałą opłatę sądową w kwocie 40,00 złotych. Sąd ma również prawo do wszczęcia tego postępowanie z urzędu. W takiej sytuacji rodzice lub jeden z rodziców są zawiadamiani o rozpoczęciu postępowania sądowego i mają prawo do odparcia zarzutów, zgłoszenia dowodów. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być także orzeczone w wyroku orzekającym rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa.

Uczestnikiem postępowania jest rodzic, który ma zostać pozbawiony władzy rodzicielskiej oraz małoletni, a także w sprawie może uczestniczyć prokurator. Małoletni, który nie ukończył 13. lat lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie, może podejmować czynności procesowe tylko przez przedstawiciela ustawowego (art. 66 k.p.c.), w związku z tym gdy żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez Sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.).

Podkreślić należy, że w przypadku ustania przyczyn, które były podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, Sąd może przywrócić tę władzę, jeśli dojdzie do wniosku, że jej przywrócenie jest w danych okolicznościach zgodne z dobrem dziecka. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma również charakteru generalnego i nie musi dotyczyć wszystkich dzieci, wobec których danej osobie przysługuje władza rodzicielska.