Rządowy projekt ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób

UZASADNIENIE

CELE PROJEKTU
Projektowana ustawa ma na celu:
1) wprowadzenie do prawa polskiego rozwiązań przewidujących terapię, w warunkach
izolacji, sprawców przestępstw, którzy z powodu zaburzonej psychiki mogą ponownie
popełnić groźne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu powszechnemu
lub wolności seksualnej;
2) umożliwienie tym sprawcom, w wyniku odbytej terapii, readaptacji do społeczeństwa
i funkcjonowania w nim zgodnie z zasadami współżycia społecznego;
3) umożliwienie efektywnego monitorowania zachowania tych spośród sprawców, którzy
po odbyciu kary będą przebywać na wolności.
Projekt dotyczy zaburzonych psychicznie sprawców najgroźniejszych przestępstw,
w stosunku do których brak było podstaw orzeczenia środka zabezpieczającego w postaci
umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym, gdyż w czasie popełnienia przestępstwa byli
całkowicie lub częściowo poczytalni. Część tych sprawców w dalszym ciągu stanowi
zagrożenie dla społeczeństwa z uwagi na charakter lub nasilenie zaburzeń psychicznych.
W stosunku do takich osób projektodawca, wzorem rozwiązań przyjętych w niemieckiej
ustawie z dnia 22 grudnia 2010 r. dotyczącej terapii i umieszczania w odpowiednim zakładzie
sprawców czynów z użyciem przemocy o zakłóconych czynnościach psychicznych,
zdecydował się na wprowadzenie rozwiązań umożliwiających wydanie diagnozy przez
lekarzy psychiatrów i ewentualną terapię sprawców w zakładzie psychiatrycznym po
opuszczeniu przez nich zakładu karnego.
Walory tego rozwiązania obejmują zarówno całe społeczeństwo, jak samych sprawców.
Społeczeństwo będzie bowiem skutecznie chronione przed najbardziej brutalnymi
przestępstwami popełnianymi przez osoby, które w przeszłości już się takich czynów
dopuściły, a zachodzi bardzo wysokie prawdopodobieństwo, że w związku z zaburzoną
psychiką dopuszczą się ich ponownie. Sprawcy natomiast uzyskają szanse, aby poddać się
terapii i powrócić do życia w społeczeństwie w sposób, który nie będzie stwarzał zagrożenia
dla innych osób. Należy ponadto zauważyć, że istotnym skutkiem projektowanych regulacji
może być zmiana stosunku społeczeństwa do takich sprawców. W chwili obecnej są oni, po
opuszczeniu zakładu karnego, narażeni na silnie negatywne, niekontrolowane reakcje innych
osób. Ponieważ społeczeństwo ma mocne poczucie zagrożenia z ich strony, wywołuje to
odpowiedź w postaci agresji wobec nich, mogącej prowadzić nie tylko do zagrożenia ich
poczucia bezpieczeństwa, ale nawet do zagrożenia ich własnego życia i zdrowia. Po wejściu
w życie projektowanych rozwiązań stosunek do tych sprawców powinien ulegać stopniowej
zmianie, a ich stygmatyzacja społeczna powinna maleć, gdyż wykształci się społeczna
świadomość, że powracając do społeczeństwa po odbyciu terapii, sprawcy tacy nie będą już
stanowić zagrożenia.
OMÓWIENIE POSZCZEGÓLNYCH PRZEPISÓW
ROZDZIAŁ 1
Rozdział ten zawiera przepisy wprowadzające ustawę. Ich celem jest określenie zakresu
podmiotowego i przedmiotowego projektowanej regulacji przez wskazanie, do jakich osób
będzie się tę regulację stosować (art. 1), jaki organ będzie to robić (art. 2) i jakie decyzje
zostaną przez ten organ podjęte (art. 3).
Projektowana ustawa stwarza prawne możliwości terapii szczególnej kategorii osób:
sprawców przestępstw z użyciem przemocy, którzy są zwalniani z zakładów karnych po
odbyciu kary, lecz zachodzi obawa, że popełnią nowe groźne przestępstwo przeciwko życiu,
zdrowiu lub wolności seksualnej, ponieważ występują u nich specyficzne zaburzenia
osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych. Tego rodzaju zaburzenia, zgodnie
z Międzynarodową klasyfikacją chorób i problemów zdrowotnych ICD-10, nie stanowią
choroby psychicznej, ale są sklasyfikowane w podgrupach F60-F62 (zaburzenia osobowości)
i w podgrupie F65 (zaburzenia preferencji seksualnych) powołanej klasyfikacji.
Sprawcy wykazujący zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych są
szczególnie niebezpieczni: „zagrożenie dla porządku prawnego, jakie stwarzają osoby
z zaburzeniami osobowości, trudno porównać z jakimikolwiek innymi, oprócz dysfunkcji
psychoseksualnych, zaburzeniami psychopatologicznymi”). Dotyczy to w szczególności
„sprawców zgwałceń czy zabójców na tle seksualnym. W większości instytucji leczniczo-
-penitencjarnych na świecie obejmuje się terapią także wspomniane grupy sprawców, w tym
zwłaszcza niektórych gwałcicieli”. Powinni oni zostać potraktowani analogicznie jak
zaburzone psychicznie osoby, które stwarzają bezpośrednie niebezpieczeństwo dla siebie lub
innych, to jest poddani regulacjom ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Takie właśnie
regulacje stwarza niniejszy projekt.

1) „System prawa karnego. Tom 7. Środki zabezpieczające” Praca zbiorowa pod redakcją dr. hab. Lecha
Krzysztofa Paprzyckiego, Wydawnictwo C.H. Beck Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2012, s. 163.
2) Ib. s. 234.
2

Zgodnie z art. 1, ustawa będzie dotyczyła osób spełniających łącznie następujące warunki:
1) zostały one prawomocnie skazane za przestępstwo;
2) przestępstwo, za które zostały skazane, zostało popełnione z użyciem przemocy;
3) orzeczono wobec nich za ten czyn karę pozbawienia wolności bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania;
4) w trakcie postępowania wykonawczego stwierdzono u nich zaburzenia psychiczne
w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji
seksualnych;
5) stwierdzone zaburzenia psychiczne wykazują taki charakter lub nasilenie, że zachodzi
wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub
groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej i obyczajności;
6) czyn, jaki może zostać popełniony przez te osoby, należy do szczególnie groźnej
kategorii przestępstw – jest zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica
wynosi co najmniej 10 lat.
W razie spełnienia łącznie wszystkich powyższych warunków, wobec osoby przebywającej
w zakładzie karnym będzie można wdrożyć postępowanie przed sądem. Celem tego
postępowania będzie ustalenie, czy zachodzą podstawy, aby zastosować wobec tej osoby
jeden z dwóch określonych w ustawie środków – nadzór prewencyjny albo umieszczenie
w ośrodku terapeutycznym.
Właściwy dla prowadzenia postępowania będzie okręgowy sąd cywilny orzekający
w składzie trzech sędziów zawodowych. Postępowanie nieprocesowe będzie się toczyć
zgodnie z zasadami procedury cywilnej. Stosowanie art. 368 k.p.c. zostało wyłączone,
ponieważ zbędne jest nakładanie na osobę, której dotyczy postępowanie uregulowane
w projekcie, obowiązku zachowania wymogów formalnych apelacji, określonych w art. 368
k.p.c.; wyłączenie to ma zatem charakter gwarancyjny.
ROZDZIAŁ 2
Ta część przepisów w art. 4 i art. 5 ustanawia nowy rodzaj podmiotu leczniczego, podległego
ministrowi właściwemu do spraw zdrowia – Krajowy Ośrodek Terapii Zaburzeń
Psychicznych (dalej: Ośrodek), oraz określa ogólne ramy jego funkcjonowania. Art. 6 nakłada
na kierownika Ośrodka obowiązek powołania służby ochrony, wykonującej zadania,
o których mowa w przepisach ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia
(Dz. U. z 2005 r. Nr 145, poz. 1221, z późn. zm.). Do zadań służby ochrony Ośrodka będzie
należało ponadto zapewnienie, aby osoby umieszczone w Ośrodku na mocy postanowienia
3

sądu nie opuściły Ośrodka i nie oddaliły się samowolnie. Zgodnie z art. 7 Ośrodek zostanie
również objęty obligatoryjnym monitoringiem, co ma na celu podniesienie zarówno poziomu
bezpieczeństwa personelu, jak skutecznej ochrony praw osób umieszczonych w Ośrodku.
Szczegółowe regulacje dotyczące Ośrodka znajdą się w rozporządzeniu wykonawczym, które
zostanie wydane na podstawie art. 8.
ROZDZIAŁ 3
Rozdział 3 reguluje postępowanie przed sądem. Celem tego postępowania jest ustalenie, czy
dana osoba należy do osób, określanych jako stwarzające zagrożenie (zgodnie z definicją
zawartą w art. 1). Jeżeli zostanie to stwierdzone, sąd orzeknie wobec takiej osoby nadzór
prewencyjny lub umieszczenie w Ośrodku.
Projekt przewiduje tylko jeden sposób zainicjowania tego postępowania – wniosek dyrektora
zakładu karnego. Zgodnie z art. 9, jeżeli opinia psychiatryczna lub psychologiczna, wydana
w trakcie postępowania wykonawczego w stosunku do osoby odbywającej karę pozbawienia
wolności za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy, wskazuje, że osoba ta spełnia
przesłanki określone w art. 1 pkt 2 i 3, dyrektor zakładu karnego występuje z wnioskiem do
właściwego sądu o uznanie osoby, której wniosek dotyczy, za stwarzającą zagrożenie.
Art. 10 nakłada na sąd obowiązek niezwłocznego podjęcia czynności sądu po otrzymaniu
wniosku dyrektora zakładu karnego. Zakończenie odbywania kary pozbawienia wolności po
złożeniu wniosku nie stanowi przeszkody do wydania orzeczenia w tym przedmiocie.
Na podstawie art. 11 sąd w terminie 7 dni od otrzymania wniosku powołuje biegłych
wskazanych w tym artykule. Nie będzie więc dopuszczalne orzeczenie o umieszczeniu osoby
w Ośrodku albo orzeczenie wobec niej nadzoru, jeżeli w sprawie nie uzyskano co najmniej
jednej opinii dwóch lekarzy psychiatrów. W sprawach osób z zaburzeniami osobowości
niezbędne będzie ponadto uzyskanie opinii psychologa, a w sprawach osób z zaburzeniami
preferencji seksualnych – ponadto opinii lekarza seksuologa lub certyfikowanego psychologa
seksuologa. Nie będzie wystarczające uzyskanie opinii psychologa nieposiadającego
stosownego certyfikatu, nawet jeżeli pracuje on jako seksuolog. Sąd będzie mógł również
powoływać nowych biegłych, czyli zarówno innych biegłych psychiatrów, psychologów czy
seksuologów, jak i biegłych innych specjalności, jeżeli zaistnieje taka potrzeba. W razie
powołania biegłych, sąd będzie też w każdym przypadku ustanawiał adwokata lub radcę
prawnego z urzędu dla osoby, której dotyczy postępowanie, chyba że ma ona już
ustanowionego z wyboru pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą (art. 12). Przepisy
4

art. 13 dotyczą natomiast obserwacji psychiatrycznej, której potrzeba może się wyłonić
w wyniku badań.
Art. 14 ustanawia przesłanki umieszczenia osoby stwarzającej zagrożenie w Ośrodku lub
zastosowania nadzoru prewencyjnego. Sąd będzie mógł orzec o umieszczeniu w Ośrodku
osoby stwarzającej zagrożenie, jeżeli charakter stwierdzonych zaburzeń psychicznych lub ich
nasilenie wskażą, że jest to niezbędne ze względu na bardzo wysokie prawdopodobieństwo
popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu,
zdrowiu, wolności seksualnej i obyczajności, zagrożonego karą pozbawienia wolności, której
górna granica wynosi co najmniej 10 lat. Jeżeli natomiast prawdopodobieństwo takie nie
będzie bardzo wysokie, lecz mimo to występujące w wysokim stopniu, sąd będzie mógł orzec
nadzór prewencyjny. Oba te środki będą orzekane bez określenia terminu. A contrario, jeżeli
prawdopodobieństwo popełnienia takiego czynu okaże się niezbyt wysokie lub niskie, czy
w ogóle żadne, sąd nie będzie mógł wydać żadnego z orzeczeń, o których mowa w art. 14.
Przy ocenie, czy zachodzi wysokie lub bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia
czynu zabronionego przez osobę, której dotyczy wniosek, sąd weźmie pod uwagę uzyskane
opinie biegłych, a także wyniki dotychczasowej terapii i możliwość efektywnego poddania się
przez tę osobę terapii na wolności.
Po uzyskaniu opinii biegłych, sąd rozpozna sprawę na rozprawie, z obowiązkowym udziałem
prokuratora oraz ustanowionego adwokata lub radcy prawnego; przeprowadzenie rozprawy
będzie niezbędne (art. 15). Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wydaje postanowienie
o umieszczeniu w Ośrodku, o zastosowaniu nadzoru prewencyjnego albo o uznaniu, że osoba,
której dotyczy wniosek, nie jest osobą stwarzającą zagrożenie w rozumieniu niniejszej
ustawy, w którym to przypadku nie będzie można orzec wobec niej żadnego ze środków
przewidzianych w projekcie. Sprawca, którego dotyczy postępowanie, zostanie
doprowadzony z zakładu karnego. Projektodawca do pewnego stopnia odszedł tu od reguły,
że uczestnictwo w rozprawie cywilnej jest prawem, a nie obowiązkiem, uznając, że z uwagi
na charakter rozstrzygnięcia, dla wydania prawidłowego orzeczenia regułą powinno być
raczej, że sąd ma osobisty kontakt z osobą, której wolności i prawa będą mogły zostać istotnie
ograniczone wskutek wydania orzeczenia. Jeżeli zatem po skierowaniu wniosku, o którym
mowa w art. 9, sprawca opuścił zakład karny, sąd wezwie go do stawiennictwa na rozprawie,
ale jeżeli nie stawi się on na rozprawie lub odmówi udziału, sąd może zarządzić jego
doprowadzenie, uznając, że jego obecność jest konieczna.
5