Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw

Art. 150. Uchylenie przepisu art. 150 K.r.o. będzie wyrazem formalnej rezygnacji z tzw.
opieki zakładowej nad małoletnim. Nie bez powodu nie zostało wydane dotychczas
rozporządzenie, o którym mowa w art. 150 K.r.o. Anachroniczna koncepcja opieki
zakładowej nie odpowiada wymaganiom i postulatom nowoczesnej pedagogiki. Także
wtedy gdy dziecko przebywa w zakładzie wychowawczym (obecnie – w placówce
opiekuńczo-wychowawczej, zakładzie poprawczym albo schronisku dla nieletnich), opieka
nad nim powinna być powierzona osobom fizycznym, i to wywodzącym się spoza grona
pracowników placówki opiekuńczej. Chodzi w szczególności o należyte i obiektywne
kontrolowanie warunków pobytu małoletniego w placówce. Koncepcja opieki zakładowej w
dosłownym znaczeniu tego określenia (powierzonej placówkom opiekuńczym lub
organizacjom społecznym) została uznana nie tylko za niekorzystną dla małoletniego, lecz
także za wadliwą jurydycznie ze względu na charakter podmiotu wykonującego (jednostka
organizacyjna, w szczególności – osoba prawna).
Art. 158. Obecna treść art. 158 może zostać z przepisu usunięta, ponieważ do sprawowania
opieki będą nadal stosowane odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej (art. 155 § 2
K.r.o.), a więc także projektowany art. 95 § 4 („Rodzice przed powzięciem decyzji w
ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać,
jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala oraz
uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.”).
Natomiast nowe brzmienie art. 158 zostało dostosowane do projektowanego art. 96 § 2
K.r.o. Stanowi on, że rodzice, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i jego wychowaniu. Opiekun
o decyzjach w ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego,
powinien więc informować jego rodziców, którzy uczestniczą w sprawowaniu bieżącej
pieczy nad osobą dziecka i jego wychowaniu.
Art. 162, 163 i 179. Coraz częściej zdarzają się przypadki całkowitej bezskuteczności żądań
sądów rodzinnych kierowanych na podstawie art. 149 § 3 K.r.o. do gminnych lub miejskich
ośrodków pomocy społecznej w celu wskazania osób, którym sąd mógłby powierzyć opiekę
nad osobami całkowicie ubezwłasnowolnionymi i kuratelę nad osobami częściowo
ubezwłasnowolnionymi. Obowiązujące obecnie przepisy K.r.o. nakładają na każdego, kto
zostanie ustanowiony przez sąd opiekuńczy opiekunem, obowiązek objęcia opieki i
dopuszczają zwolnienie od tego obowiązku z ważnych powodów (art. 152 K.r.o.). Zasada, o

46

której mowa, odnosi się zarówno do opieki nad małoletnim, opieki nad całkowicie
ubezwłasnowolnionym (art. 152 w zw. z art. 175 K.r.o.), jak i do kurateli dla częściowo
ubezwłasnowolnionych (art. 152 w zw. z art. 178 § 2 K.r.o.). Sąd opiekuńczy może
wymierzyć grzywnę osobie, która uchyla się od objęcia opieki (art. 598 § 1 K.p.c.). Objęcie
opieki stanowi więc nie tylko obowiązek honorowy i obywatelski, lecz jest także
powinnością prawną. W zasadzie jednak nie ma możliwości skutecznego wyegzekwowania
objęcia opieki. Grzywna w celu przymuszenia do spełnienia powinności objęcia opieki nie
musi spowodować objęcia opieki przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym
(art. 153 K.r.o.). Osoba przymuszana grzywną do objęcia opieki z reguły nie wywiąże się
należycie z obowiązków opiekuna, a prawdopodobieństwo takiego zachowania powinno
wykluczyć ustanowienie jej opiekunem (art. 148 K.r.o.).
Zmiany wskazanych przepisów nie są potrzebne. Trzeba natomiast rozważyć wprowadzenie
ogólnej zasady wynagradzania opiekuna. Niechęć do podejmowania obowiązków opiekuna
(w szczególności wobec osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej) jest powodowana zarówno
obawami przed niepodołaniem obowiązkom sprawowania pieczy i zarządu sprawami
majątkowymi podopiecznego, jak i obawą przed poniesieniem kosztów sprawowania objętej
funkcji, mimo ustawowej regulacji dochodzenia zwrotu poniesionych nakładów i wydatków
(art. 163 K.r.o.) oraz czasochłonnością funkcji opiekuna lub kuratora. Zasada sprawowania
opieki (uznanej za obywatelską powinność) bez wynagrodzenia, z wyjątkiem dotyczącym
znacznego nakładu pracy na zarząd majątkiem pupila (art. 162 § 2 K.r.o.), jest
kwestionowana. Także bowiem osobiste starania o osobę podopiecznego i piecza nad nim
wymagają często znacznego poświęcenia własnego czasu kosztem pracy zarobkowej lub
odpoczynku.
Należy zatem przyjąć zasadę odpłatności za sprawowanie opieki (na żądanie ustanowionego
opiekuna) – zarówno w zakresie zarządu majątkiem pupila, jak i pieczy nad jego osobą, z
zastrzeżeniem odmowy przyznania wynagrodzenia, jeżeli nakład pracy opiekuna byłby
nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki czyniłoby zadość zasadom współżycia społecznego.
Analogicznie zostałaby określona odpłatność usług kuratora, przy czym nadal
obowiązywałaby zasada pokrywania wynagrodzenia kuratora przez osobę, na której
wniosek kurator został ustanowiony.
Art. 2 projektowanej ustawy

47

Kodeks cywilny
Art. 6801. Proponowana zmiana brzmienia art. 6801 K.c. powinna dostosować treść przepisu
do obowiązujących od dnia 20 stycznia 2005 r. unormowań stosunków majątkowych
małżeńskich, które dopuściły przyjęcie przez małżonków w umowie majątkowej
małżeńskiej ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków i w konsekwencji
możliwości istnienia takiej rozdzielności majątkowej przewidują jako rezultat powstania
ustroju przymusowego nie tylko ustanie (zniesienie) majątkowej wspólności małżeńskiej,
lecz także powstanie (pełnej) rozdzielności majątkowej w miejsce ustroju rozdzielności
majątkowej z wyrównaniem dorobków.
Art. 3 projektowanej ustawy
Kodeks postępowania cywilnego
Art. 17 pkt 4. W celu dostosowania brzmienia art. 17 pkt 4 K.p.c. do unormowań stosunków
majątkowych małżeńskich w K.r.o., obowiązujących od dnia 20 stycznia 2005 r., zwrot
„zniesienie wspólności majątkowej” należy zastąpić zwrotem „ustanowienie rozdzielności
majątkowej”.
Art. 2161. Unormowanie art. 72 ust. 3 Konstytucji nakazujące wysłuchanie i w miarę
możliwości uwzględnienie zdania dziecka przez organy władzy publicznej oraz osoby
odpowiedzialne za dziecko i analogiczne postanowienia art. 12 Konwencji o prawach
dziecka powinny znaleźć należyte odzwierciedlenie także w unormowaniach K.p.c., w
szczególności dotyczących kształtowania kontaktów z dzieckiem (zob. też projektowany § 4
w art. 95 K.r.o.). Wyraźne wskazanie takiego obowiązku odpowiada także trzeciej zasadzie
Rekomendacji nr R/84/4 Komitetu Ministrów Rady Europy z dnia 28 lutego 1984 r. w
sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, zawierającej postulat, skierowany do organu
podejmującego decyzje w sprawie obowiązków rodzicielskich, zapoznania się ze
stanowiskiem dziecka („Właściwy organ zobowiązany do podjęcia decyzji w sprawie
odpowiedzialności rodzicielskiej lub jej wykonywania, dotyczącej podstawowych interesów
dziecka, powinien zapoznać się z jego stanowiskiem, o ile stopień dojrzałości dziecka na to
pozwala.”).
Projektowany przepis art. 2161 K.p.c. dotyczyłby ustalania w procesie praw tylko
niemajątkowych, w szczególności w związku z kształtowaniem władzy rodzicielskiej w
sprawach o rozwód, unieważnienie małżeństwa, separację (425 K.p.c.), ustaleniem lub

48

zaprzeczeniem pochodzenia dziecka, unieważnieniem uznania dziecka i rozwiązaniem
przysposobienia (art. 453 K.p.c.). Nie byłoby natomiast celowe stosowanie omawianego
przepisu w sprawach alimentacyjnych; por. też proponowane nowe brzmienie § 2 w art. 576
K.p.c., który w postępowaniu nieprocesowym dotyczy wysłuchania małoletniego zarówno w
sprawach dotyczących osoby, jak i majątku małoletniego.
Art. 452. Zmiana brzmienia przepisu polega na zastąpieniu zwrotu „zniesienie wspólności
majątkowej” zwrotem „ustanowienie rozdzielności majątkowej”, adekwatnie do unormowań
stosunków majątkowych małżeńskich w K.r.o., obowiązujących od dnia 20 stycznia 2005 r.
Art. 453, 454, 4541, 456, 4561 i 457. Proponowane zmiany brzmienia przepisów lub
projektowane nowe przepisy pozostają w związku z projektowanymi unormowaniami K.r.o.
o ustaleniu i zaprzeczeniu macierzyństwa, o uznaniu ojcostwa i ustaleniu bezskuteczności
uznania ojcostwa. Przepis § 3 w art. 456 K.p.c. jest normatywnym wyrazem przyjętej w
K.r.o. zasady wykluczenia zmiany stanu cywilnego osoby zmarłej z wyjątkiem
kontynuowania przez zstępnych zmarłego powoda procesu o ustalenie macierzyństwa albo
ojcostwa.
Art. 4531. Projekt ustawy przyznaje rodzicom dziecka, mającym ograniczoną zdolność do
czynności prawnych (z powodu wieku albo ubezwłasnowolnienia częściowego), zdolność
procesową do dochodzenia ustalenia lub zaprzeczenia pochodzenia dziecka. Jednakże
małoletni taką zdolność procesową mieliby dopiero po ukończeniu 16 lat. Dostępność
pewnego dowodu biologicznego w postaci badania kodu genetycznego wyklucza ryzyko
naruszenia interesów wskazanych osób, które zechcą dochodzić ustalenia lub zaprzeczenia
pochodzenia od nich określonego dziecka.
Art. 576 § 2. Projektowany przepis jest odpowiednikiem proponowanego art. 2161 K.p.c.,
który ma mieć zastosowanie w procesie, z wyłączeniem spraw dotyczących majątku dziecka
(zob. uzasadnienie art. 2161). W postępowaniu nieprocesowym sąd miałby obowiązek
wysłuchania małoletniego także w sprawach dotyczących jego majątku (w szczególności
w sprawie o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu
majątkiem dziecka).
Art. 579. Zmiana przepisu art. 579 K.p.c. polega jedynie na zastąpieniu zwrotu „zakazanie
osobistej styczności z dzieckiem” zwrotem „ustalenie, ograniczenie albo zakazanie
kontaktów z dzieckiem”, stosownie do projektowanej w K.r.o. regulacji kontaktów z
dzieckiem (art. 113-1136 K.r.o.).

49

Art. 5791. W proponowanych przepisach § 2 i 3 art. 1124 K.r.o. sformułowany został nakaz
niezwłocznego powiadamiania sądu opiekuńczego o umieszczeniu dziecka bez orzeczenia
sądu w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo w rodzinie zastępczej, co może być
usprawiedliwione nagłością danego przypadku. Projektowany przepis § 1 w art. 5791 K.p.c.
jest konsekwencją wskazanych unormowań materialnoprawnych, ustanawiających zasadę
sądowego nadzoru nad systemem pieczy zastępczej.
Art. 581 K.p.c. Zmiana brzmienia art. 581 K.p.c. uzasadniona jest tym, że projekt ustawy
przewiduje, że w sytuacji typowej do uznania ojcostwa dochodzi w Polsce przed
kierownikiem USC (zob. projektowany art. 73 § 1 i 4 K.r.o.).
W razie odmowy przez kierownika urzędu stanu cywilnego odebrania oświadczeń
koniecznych do uznania ojcostwa sąd opiekuńczy dokonuje kontroli zasadności stanowiska
kierownika USC. Takie rozwiązanie, mimo że następujące w specyficznej formie,
niemającej charakteru „odwołania” w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, jest zbliżone do
rozwiązania zawartego w art. 7 ust. 2 p.a.s.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli kierownik
urzędu stanu cywilnego odmawia przyjęcia określonego oświadczenia, wydania
zaświadczenia, zezwolenia itp., powiadamia na piśmie osobę zainteresowaną o przyczynach
odmowy. Osoba zainteresowana w terminie 14 dni od dnia doręczenia jej pisma kierownika
urzędu stanu cywilnego może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego właściwego ze
względu na siedzibę urzędu stanu cywilnego o rozstrzygnięcie, czy okoliczności
przedstawione przez kierownika urzędu stanu cywilnego uzasadniają odmowę dokonania
czynności. Prawomocne postanowienie sądu wiąże kierownika urzędu stanu cywilnego.
Projekt nie przejął w przypadku odmowy przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania
ojcostwa rozwiązania zawartego w powołanym art. 7 p.a.s.c. Jest to uzasadnione w
szczególności tym, że powinno nastąpić – najszybciej, jak to możliwe – ustalenie stanu
cywilnego dziecka (gdy sąd uzna stanowisko kierownika USC za nieuzasadnione –
niezwłocznie przyjmie oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa). W razie wątpliwości
co do zgodności uznania ojcostwa z „prawdą genetyczną”, ewentualne uzależnienie
przyjęcia oświadczeń od potwierdzenia pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny (w
razie wątpliwości) przez badania genetyczne powinno nastąpić w postępowaniu przed
sądem. Ten bowiem sposób uwiarygodnienia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa
stanowi głębokie wkroczenie w sferę dóbr osobistych zainteresowanych osób i wymaga

50