Jak chronić wzór przemysłowy?

Przeczytaj także: Własność przemysłowa - co się zmieni po 31 grudnia 2020 roku?

Ochrona kumulatywna: prawo własności przemysłowej oraz ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Mowa tutaj o tzw. ochronie paralelnej lub kumulatywnej. W przypadku wzoru przemysłowego jest to ochrona na gruncie prawa własności przemysłowej oraz prawa autorskiego. Jednak aby było to możliwe, wzór musi spełniać przesłanki nie tylko wzoru przemysłowego, ale również te zawarte w ustawie o prawach autorskich. O jakie warunki chodzi?

Według prawa własności przemysłowej, wzór przemysłowy ma nową i posiadającą indywidualny charakter postać wytworu, nadaną mu przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę, materiał lub ornamentację. W rezultacie chodzi o utwory przemysłowe i rzemieślnicze (z wykluczeniem programów komputerowych), które są albo jednolite, albo złożone z różnych elementów. Według takiej definicji można uznać, że jest to design danego wytworu, czasem połączony z jakimiś komponentami technologicznymi.

Dlatego za wzór przemysłowy można uznać grę planszowa, grafikę na opakowaniu, krój zabawki, ubrania, czy obuwia, wzór paznokci, stojak na wino, konstrukcje niektórych budowli, oraz układ kompozycyjny aplikacji mobilnej. Ochrona tych niepozornych, drobnych detali, które charakteryzują jakieś rzeczy lub towary, jest niezwykle ważna. Odbiorców często przyciąga właśnie nowość i wyjątkowość – a więc takie produkty, które wyróżniają się na tle innych ciekawym designem. Można zaobserwować to chociażby na przykładzie popularności marki Apple.

Kiedy można zarejestrować wzór przemysłowy?

Zgodnie z ustawą o prawie własności przemysłowej, istnieją 2 przesłanki ochrony danego wzoru: nowość i indywidualny charakter. Aby zarejestrować wzór przemysłowy, muszą wystąpić obie te przesłanki jednocześnie. Za to Światowa Organizacja Handlu (w Porozumieniu w spr. Handlowych Praw Własności Intelektualnej) używa spójnika „lub” zamiast „i” – w wyniku czego jej wymagania są nieco mniejsze. W przypadku prawa polskiego trzeba spełnić jednak oba kryteria, czyli:

• Nowość – wzór musi być obecnie nieznany oraz inny niż wszystkie pozostałe. Kwestię nowości ocenia się obiektywnie, nie subiektywnie – nie można więc chronić dwóch takich samych wzorów przemysłowych (A. Tischner). Chodzi tutaj o wrażenie, jakie wzór wzbudza w zorientowanym użytkowniku. Według sądów administracyjnych znaczenie mają różnice odbierane zmysłem wzroku, ale literatura uznaje także te odbierane zmysłami wzroku i dotyku. Przesłanka nowości nie jest sprawdzana przez Urząd Patentowy z urzędu, ale jej naruszenie może być przyczyną postępowania o uznanie nieważności lub sprzeciwu wobec rejestracji.
• Indywidualność – w ustawie nie znajdziemy dokładnej definicji tego kryterium, ale uznaje się, że chodzi o oryginalność, niepowtarzalność i wyjątkowość danego wzoru w ocenie zorientowanego użytkownika. Wiele zależy w tym przypadku od orzecznictwa konkretnego sądu – tego, jaki stopień indywidualności jest dla niego wystarczający. Nie może być to plagiat, a jednocześnie wzór może być dziełem inspirowanym czymś, co już istnieje.

Zorientowany użytkownik wspomniany w powyższych akapitach to ktoś pomiędzy konsumentem a znawcą. Nie chodzi więc ani o zupełnego laika, ani o eksperta w danej dziedzinie. Mowa tutaj o ludziach orientujących się w danym temacie i mających z nim do czynienia, ale niebędących specjalistami w tej materii. Przykładowo, w sporze o zabawkowe samochodziki wyścigowe za zorientowanych użytkowników uznano dzieci.

Kiedy wzór przemysłowy jest chroniony przez prawo autorskie?

W dwudziestoleciu międzywojennym wzór przemysłowy uznawano za wytwór łączący w sobie cechy praktycznej konstrukcji i estetycznego dzieła. Od lat 70. XX wieku funkcjonuje jednak koncepcja wzoru zdobniczego. Dotyczy ona swoistego i oryginalnego designu, który wymaga zachowania ochrony prawa autorskiego. Aktualnie wzór przemysłowy może być przedmiotem ochrony zgodnie z ustawą o prawach autorskich. W tym celu musi spełniać 3 kryteria:

• Twórczości – według ekspertów, Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych, twórczość dotyczy tego, że dzieło jest nowe z perspektywy jego twórcy. Jednak tak subiektywne podejście nie pozwala na uznanie przesłanki za spełnioną w kontekście czynności rutynowych. Dlatego według J. Barty i R. Markiewicza twórczość nie polega wyłącznie na wykorzystaniu własnej wiedzy, ale również na dokonaniu projekcji wyobraźnią.
• Indywidualność – oznacza to, że utwór musi być niepowtarzalny. Nie może mieć swojego odpowiednika, powinien obejmować pewien zakres swobody twórczej i obrazować cechy osobowości samego autora. Ponownie uznanie tej przesłanki jest zależne od orzecznictwa konkretnego sądu.
• Ustalenie – inkorporowanie utworu tak, aby zaistniała obiektywna możliwość postrzegania go przez minimum jednego odbiorcę. W związku z tym może być to nawet utwór nietrwały lub nieskończony – znaczenie ma wyłącznie możliwość rozpoznania jego cech (intelektualnych lub estetycznych). Ma wywierać efekt artystyczny na przynajmniej jednym odbiorcy.

Wzór przemysłowy jako utwór

Po zapoznaniu się z takimi informacjami, może zrodzić się pytanie: czy wzór przemysłowy musi być utworem? Odpowiedzią jest efekt sporu między spółkami Cofemel – Sociedade de Vestuario S.A. i G-Star RAW, w którym ta druga pozwała pierwszą o skopiowanie wzorów ubrań.

Okazało się, że decyduje o tym wyłącznie efekt estetyczny, jaki wywiera dany wzór przemysłowy. Estetyka ma jednak ścisły związek z postrzeganiem piękna w sposób indywidualny. Ochrona na gruncie prawa autorskiego jest możliwa tylko wtedy, gdy estetyka idzie w parze z indywidualnością działalności twórcy utworu.

W wyroku dotyczącym tej sprawy z dnia 12.09.2019 roku (sygn. C-683/17, TSUE) sąd uznał, że wzór może być utworem, ale tylko w sytuacji, w której spełni obie przesłanki: efektu estetycznego i indywidualności. Można więc uznać, że ochrona prawa autorskiego w Polsce nakładająca dodatkowe wymogi na indywidualność pracy autora oraz jej estetykę, nie idzie w parze (jest niezgodna) z prawem Unii Europejskiej.

Ochrona prawnoautorska nie daje też pełnego zabezpieczenia przed plagiatem ze strony konkurencji. Z tego względu zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest rejestracja wzoru w Urzędzie Patentowym.

Jaką formę ochrony wybrać?

Ochrona na gruncie prawa autorskiego powstaje w chwili powstania dzieła – to rozwiązanie bezpłatne i niewymagające spełnienia żadnych formalności. Istnieje z mocy prawa. Mimo to, o wiele lepszą formą zabezpieczenia przed bezprawnym kopiowaniem ze strony konkurencji jest rejestracja wzoru przemysłowego. Wówczas, w razie ewentualnego procesu czy sporu, nie trzeba udowadniać przesłanki indywidualności i oryginalności danego utworu.

Posiadając zarejestrowany wzór, mamy do niego wyłączne prawo i pierwszeństwo. Jest to działanie płatne i wymagające przejścia przez formalności, ale oferuje wiele cennych korzyści. Trzeba przy tym pamiętać, że w zgłoszeniach do Urzędu Patentowego znaczenie ma pierwszeństwo – czyli kto pierwszy zgłosi dany wzór, ten zyskuje prawo do jego używania.

Marcin Staniszewski, Anna-Maria Sobczak