Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw

stanowisko zajęła natomiast Krajowa Rada Prokuratury, która zakwestionowała proponowane
wprowadzenie modelu postępowania, charakteryzującego się zwiększoną
kontradyktoryjnością. Duża ilość uwag krytycznych zgłoszona została w związku ze
stanowiącą fundament projektowanej reformy koncepcją zasadniczego rozszerzenia
kontradyktoryjności postępowania sądowego (w szczególności uwagi Rządowego Centrum
Legislacji, Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów, a także prokuratur różnych
szczebli i Krajowej Rady Prokuratury). Opiniujący akcentują przede wszystkim obawy, że
w nowym modelu dowodzenia w postępowaniu sądowym nie będzie możliwe zrealizowanie
dyrektyw wypływających z zasady prawdy materialnej. Formułowane są wręcz postulaty
powrotu do obecnego brzmienia art. 167 k.p.k. (rezygnacji z jego nowelizacji). Z postulatami
tego rodzaju polemika nie jest możliwa. Ich uwzględnienie oznaczałoby bowiem konieczność
rezygnacji z całej reformy, postulowane zaniechanie pociągałoby konieczność rezygnacji ze
wszystkich kluczowych postulatów projektowanej nowelizacji, podczas gdy pozostałe mają
znaczenie marginalne, w związku z czym ograniczenie się do ich realizacji stawiałoby pod
znakiem zapytania możliwość osiągnięcia wytyczonych celów. Odnosi się to przede
wszystkim do proponowanych zmian w treści art. 2 § 2 k.p.k. i art. 5 § 2 k.p.k. Uwzględnienie
krytycznych uwag względem projektowanych rozwiązań spowodowałoby zasadniczą
niespójność systemową, której właśnie proponowana nowelizacja ma zapobiec. Nie oznacza
to, że odrzucić należy wszystkie konkretne postulaty dotyczące omawianej tu materii. O ile
zatem kwestią fundamentalną dla nowego modelu postępowania przed sądem jest zasadnicze
ograniczenie inicjatywy dowodowej sądu, to w toku analizy uwag rozważono cztery
dotyczące tej materii postulaty:
–
postulat rezygnacji z zapisanej w proj. art. 167 § 1 k.p.k. wyjątkowej możliwości
przeprowadzenia dowodów z urzędu. Zdaniem wielu opiniujących, wyjątek ten zaburza
model kontradyktoryjnego dowodzenia w postępowaniu sądowym, a praktyka będzie skłonna
szeroko z tego wyjątku korzystać, ignorując nowo ukonstytuowaną regułę. Podzielając tego
rodzaju obawy, niezbędne jest jednak utrzymanie wyjątkowej możliwości wprowadzenia
dowodu z urzędu przez sąd. Rozwiązanie takie neutralizuje obawy o zablokowanie
możliwości docierania do prawdy w postępowaniu dowodowym, wobec możliwego braku
inicjatywy dowodowej stron, a ponadto uwzględnia istnienie sytuacji, w których
przeprowadzenie dowodu jest obligatoryjne. Trzeba bowiem pamiętać, że wydanie orzeczenia
w sprawie niekiedy w ogóle nie jest możliwe bez przeprowadzenia pewnych dowodów,
a uzależnienie możliwości ich przeprowadzenia od inicjatywy stron może stawiać pod
4 
 
znakiem zapytania możliwość realizacji podstawowej funkcji sądu w postępowaniu karnym.
O ile bowiem projekt zmierza do zapewnienia warunków do zaktywizowania stron sporu, to
nie daje oczywiście gwarancji, że strony rzeczywiście będą taką inicjatywę w każdym
procesie przejawiać.
–
postulat rezygnacji z zasady, według której dowody w postępowaniu sądowym
przeprowadza strona, na wniosek której dowód został dopuszczony. Zdaniem opiniujących,
dowody powinien przeprowadzać jednak sąd. Argumenty stające za tym rozwiązaniem należy
uznać za niezasadne. Powierzenie przeprowadzania dowodów sądowi wcale nie będzie
sprzyjać wyjaśnianiu prawdy, albowiem, po pierwsze, sąd będzie miał – w świetle
projektowanych rozwiązań – możliwość wyjątkowego wprowadzenia dowodu z urzędu, a po
wtóre – w ramach przeprowadzania dowodu przez stronę, sąd będzie miał możliwość
aktywnego udziału w tej czynność (proj. art. 370 § 2 k.p.k.). Uwzględnienie omawianego tu
postulatu postawiłoby pod znakiem zapytania możliwość ukształtowania się w praktyce
nowego modelu dowodzenia na rozprawie, albowiem sprzyjałoby pasywności stron. Mogłyby
się one ograniczać do zgłoszenia wniosków dowodowych i wręcz zaniechać stawiennictwa
wsądzie. To w sposób oczywisty osłabiłoby szanse dotarcia do prawdy, które to szanse
rysują się najbardziej wyraziście wówczas, gdy przed sądem toczy się rzeczywisty spór
pomiędzy stronami o fakty.
–
postulat skorygowania przepisów, które – pomimo przyjęcia reguły przeprowadzania
dowodów przez strony, przewidują jednak aktywność sądu w tym zakresie. Ten postulat
okazał się częściowo zasadny. W szczególności, uznano za słuszne zwrócenie uwagi na
rysującą się niespójność pomiędzy regułą przyjętą w proj. art. 167 § 1 k.p.k., a proj. art. 452
§ 2 k.p.k. odnoszącym się do postępowania odwoławczego. Dlatego zaproponowano zatem,
aby w tym ostatnim przepisie podkreślić, że stanowi on lex specialis wobec art. 167 § 1 k.p.k.
i zastrzec, że w postępowaniu odwoławczym, które z natury rzeczy jest mniej
kontradyktoryjne, sądowi wolno przeprowadzać dowody także z urzędu, jeśli przyczyni się to
do przyspieszenia postępowania. Mając bowiem na uwadze to, że projektowana reforma ma
w pierwszym rzędzie zmierzać do usprawnienia i przyspieszenia postępowania karnego,
należy dążyć do ograniczenia kasatoryjności postępowania odwoławczego. Osiągnąć to
można poprzez rozszerzenie dopuszczalności dowodzenia przed sądem odwoławczym
i w konsekwencji stworzenie szerszych możliwości orzekania reformatoryjnego (przy
jednoczesnym ograniczeniu reguł ne peius). Zdecydowano się na skorygowanie proj. art. 452
§ 2 k.p.k. także dlatego, że zabieg ten zminimalizuje obawy o zatracenie prawdy jako
5 
 
podstawy orzeczeń sądowych. Także w innych przepisach Kodeksu, pomimo przyjęcia
w art. 167 § 2 k.p.k. reguły przeprowadzania dowodów przez strony, pozostały
sformułowania wskazujące na aktywność sądu w postępowaniu dowodowym. Ten zabieg jest
jednak zamierzony.
–
postulat powrotu do jednej ze wskazanych w art. 170 k.p.k. podstaw oddalenia wniosku
dowodowego. Obawy, iż pozbawienie sądu możliwości reagowania na podejmowane przez
strony procesowe próby paraliżowania postępowania poprzez zgłaszanie coraz to nowych
wniosków dowodowych dotyczących tych samych, wyjaśnionych już uprzednio kwestii,
mogą okazać się zasadne. Uznano zatem za słuszną argumentację przedstawioną w opinii
Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów (s. 14 opinii), według której oddalenie
wniosku dowodowego, jeżeli w sposób oczywisty zmierza on do przedłużenia postępowania,
nie stoi w kolizji z kontradyktoryjnym modelem postępowania dowodowego, a praktyki
polegające na zachowaniach obstrukcyjnych nie powinny korzystać z ochrony prawnej. Jest
zrozumiałe, że rezygnując w projekcie ze skreślenia pkt 5 w § 1 w art. 170 k.p.k.,
zrezygnować trzeba także z wprowadzenia do tego przepisu dodatkowego § 1a.
W zakresie postępowania mediacyjnego, zgłoszono wątpliwości co do potrzeby przyznania
w proj. art. 23a § 4 k.p.k. mediatorowi uprawnienia do odebrania zgody na uczestniczenie
w mediacji (uwaga MSW). Uwaga ta jest niesłuszna. Projektowany przepis art. 23a § 1 k.p.k.
zakłada, że do mediacji dojść może albo z inicjatywy oskarżonego lub pokrzywdzonego albo
za ich zgodą wyrażoną przed skierowaniem sprawy do mediacji. W przypadku gdy do takiego
skierowania dochodzi jedynie na podstawie wniosku – inicjatywy strony, konieczne jest
odebranie zgody od stron przez mediatora, stąd zapis w § 4.
Ponadto zwrócono uwagę na potrzebę konkretyzacji proj. art. 23a § 6 k.p.k. (uwaga MSW).
Zgłoszone zastrzeżenie nie jest zasadne. Projektowany przepis obejmuje kompletną relację
z wyniku postępowania mediacyjnego, uwzględniając treść ewentualnej ugody. Proponowana
inna treść § 6 różni się od projektowanej jedynie stylistycznie.
Kolejna uwaga dotyczyła podmiotowego zakresu osób wyłączonych od możliwości
prowadzenia mediacji w proj. art. 23a § 3 k.p.k. (uwaga MSW). Uwaga ta jest trafna. Skoro
postępowania mediacyjnego, zgodnie z projektowanym art. 23a § 3 k.p.k., nie może
prowadzić m. in. funkcjonariusz Policji, brak podstaw do pozostawienia poza zakresem
wyłączenia innych funkcjonariuszy prowadzących postępowania przygotowawcze,
np. funkcjonariuszy ABW lub CBA. Wobec powyższego zasadnym będzie wpisanie do
6 
 
proj. art. 23a § 3 k.p.k. zamiast słów „funkcjonariusz Policji” słów „funkcjonariusz instytucji
uprawnionej do ścigania przestępstw”. Zapis taki obejmie także funkcjonariuszy innych
organów uprawnionych do prowadzenia postępowań przygotowawczych, co jest zgodne
z celem wyłączeń zawartych w tym przepisie.

Zgłoszono uwagę dotyczącą kosztów pisemnego zawiadamiania stron o postępowaniu
mediacyjnym w proj. art. 23a § 1 k.p.k. (uwaga MF; to samo zastrzeżenie sformułowane
zostało w stanowisku Prokuratury Okręgowej w Lublinie). Należy zgodzić się z uwagą
o braku konieczności pisemnego zawiadamiania o celach i zasadach mediacji
pokrzywdzonego i oskarżonego we wszystkich prowadzonych postępowaniach karnych.
Przyznać trzeba, że szacowane koszty z tym związane są za wysokie w stosunku do
spodziewanych efektów. W tym stanie rzeczy, zasadna będzie korekta projektowanego
przepisu proj. art. 23a § 1 k.p.k. Korekta ta uwzględnia jednocześnie uwagę zgłoszoną przez
Prokuraturę Rejonową w Lubartowie, w której postulowano, aby uprawnienie skierowania
sprawy do mediacji obejmowało także funkcjonariusza Policji prowadzącego postępowanie
przygotowawcze. Pouczenie o możliwości mediacji mogłoby być dokonywane w trakcie
prowadzonych czynności lub załączone do katalogu innych pouczeń doręczanych stronom.

W zakresie dotyczącym uczestników postępowania zgłoszono w toku konsultacji uwagi
odnoszące się do sposobu zapewnienia stronom procesowym prawa do korzystania z pomocy
obrońcy i pełnomocnika z urzędu oraz do kwestii zakresu koniecznego udziału tłumacza
w postępowaniu.

Obrońca i pełnomocnik z urzędu (uwagi MSW dotyczyły nadmiernie szerokiej możliwości
korzystania z obrońcy albo pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym, a uwagi
Ministerstwa Finansów nadmiernych kosztów i ograniczonej możliwości egzekucji orzeczeń
w sprawie poniesienia kosztów udziału obrońcy albo pełnomocnika).
Ustosunkowując się do powyższych uwag należy zauważyć, że zmiana modelu wyznaczania
obrońcy z urzędu w postępowaniu sądowym jest bezpośrednią i konieczną konsekwencją
przyjęcia podstawowych założeń całej nowelizacji. Zwiększenie kontradyktoryjności
postępowania sądowego oraz ograniczenie paternalistycznego modelu nadzoru organów
procesowych nad realizacją uprawnień procesowych przez strony postępowania
(m.in. zasadnicze ograniczenie obowiązku udziału oskarżonego w rozprawie) musi być
7 
 
połączone z większą odpowiedzialnością stron postępowania za jego przebieg
(m.in. w zakresie postępowania dowodowego oraz określenia zakresu rozpoznania sprawy
w postępowaniu odwoławczym). W tej sytuacji konieczne jest podniesienie poziomu ochrony
przez zapewnienie pełnego dostępu oskarżonego do pomocy fachowej obrońcy. Nie jest już
zatem czynnikiem relewantnym na etapie postępowania sądowego sytuacja majątkowa strony
lecz potrzeba fachowej pomocy dla realizacji przysługujących stronie uprawnień i ochrony jej
interesów. Należy wskazać, że proponowane rozwiązanie przekracza minimalny standard
nakazany przez Konstytucję i EKPC, jest jednak w pełni zgodne z jego istotą, a jednocześnie
niezbędne dla uznania całości postępowania za rzetelne.
W zakresie kosztów udziału obrońcy z urzędu podkreślić należy przede wszystkim, że wzrost
tych kosztów ma charakter względny, albowiem koszty te w znaczącej części będą podlegały
zwrotowi na rzecz Skarbu Państwa. Jednocześnie zaś związane są z wielokrotnie większymi
oszczędnościami wynikającymi z projektowanego modelu zmian, przewidującego zasadniczy
wzrost liczby wyroków zapadających w trybach konsensualnych. Należy je zatem
rozpatrywać nie jako wzrost kosztów, lecz nieznaczne tylko, choć niezbędne, ograniczenie
ogromnych oszczędności dla Skarbu Państwa wynikających z rezygnacji z długotrwałych
i
kosztownych przewodów sądowych, zazwyczaj w co najmniej dwuinstancyjnym
postępowaniu.
Natomiast należy podzielić w części obawy dotyczące nadużywania możliwości żądania
wyznaczenia obrońcy (nowego) z urzędu. Zasadnym wydaje się więc wprowadzenie
mechanizmu kontrolnego w przypadku rezygnacji z wyznaczonego obrońcy i złożenia
ponownego wniosku w tym przedmiocie poprzez dodanie nowego § 3 w proj. art. 80a k.p.k.
Udział tłumacza w czynnościach z udziałem pokrzywdzonego – proj. art. 51a k.p.k. (uwaga
MSW zawiera propozycję rozszerzenia zakresu sytuacji, w których konieczne jest wezwanie
tłumacza celem dokonania czynności procesowych z udziałem pokrzywdzonego). Po
rozważeniu zakresu regulacji międzynarodowych i konstytucyjnych, zrezygnowano
z uregulowania zawartego w projekcie, polegającego na dodaniu nowego art. 51a k.p.k.,
wychodząc z założenia że kwestia ta nie wymaga na obecnym etapie regulacji. Nie budzi
wątpliwości, że pokrzywdzony jako strona postępowania przygotowawczego ma prawo do
korzystania z pomocy tłumacza. Nie oznacza to jednak obowiązku zapewnienia mu tłumacza
przez organ procesowy.
8