Umowa powiernicza: środki ochrony prawnej powierzającego

Przeczytaj także: Umowa powiernicza: podatek dochodowy i PCC

Warunkiem odpowiedzialności odszkodowawczej powiernika będzie oczywiście powstanie szkody w majątku powierzającego. Drugą zaś przesłanką jego odpowiedzialności, a tym samym skuteczności roszczenia odszkodowawczego powierzającego, jest adekwatny związek przyczynowy między szkodą a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania wynikającego z umowy powierniczej. Oznacza to, że powiernik odpowiada jedynie za normalne, typowe następstwa swojego zawinionego zaniechania. Wiąże się o tyle z trudnościami, że z uwagi na art. 6 Kodeksu Cywilnego ciężar wykazania wysokości szkody spoczywa na powierzającym. Dlatego też powierzający w celu zabezpieczenia swoich interesów majątkowych powinien zadbać na przykład o uregulowanie w umowie powierniczej kary umownej, której dochodzenie nie wymaga od poszkodowanego wykazania wysokości szkody.

W tym miejscu należy podkreślić raz jeszcze, że powiernik w stosunku do osób trzecich występuje jak właściciel powierzonych mu rzeczy, dlatego też wszelkie rozporządzenia składnikami majątku powierniczego, co do zasady, są ważne i skuteczne. I choć w przypadku zbycia przedmiotu w miejsce zbytych przedmiotów wchodzą inne prawa majątkowe, to zdarza się, że świadczenie uzyskane w zamian za przedmiot powierzony powiernikowi nie jest w całości lub nawet w części ekwiwalentne. Dlatego też wielokrotnie roszczenie odszkodowawcze z art. 471 Kodeku Cywilnego nie zaspokaja w pełni interesu powierzającego. Stąd też należy przeanalizować czy powierzającemu mogą przysługiwać jakieś środki ochrony będące roszczeniami o rozszerzonej skuteczności.

Pierwszym przepisem, który należy rozważyć jest art. 59 Kodeksu Cywilnego. Przepis ten stanowi, że w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Zgodnie z tym przepisem powierzający mógłby żądać uznania umowy powiernika z osobą trzecią za bezskuteczną przede wszystkim w sytuacji gdy przysługiwałoby mu roszczenie zwrotne do powiernika. Dopuszczalność stosowania roszczenia z art. 59 Kodeksu Cywilnego do stosunków powierniczych, nawet w przypadku umów zbycia nieruchomości, od dawna nie budzi żadnych wątpliwości. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 grudnia 1976 roku (sygn. akt III CRN 302/76) „w razie zbycia własności nieruchomości przez osobę, która na podstawie umowy zlecenia nabyła poprzednio prawo własności nieruchomości we własnym imieniu z obowiązkiem późniejszego przeniesienia tej własności na zleceniodawcę, zleceniodawca uprawniony jest do żądania uznania umowy za bezskuteczną na podstawie art. 59 k.c., jeżeli zostaną spełnione dalsze przesłanki wymienione w tym przepisie”.

Analiza stanowiska Sądu Najwyższego prowadzi do dwóch zasadniczych wniosków – powierzającemu przysługuje roszczenie z art. 59 Kodeksu Cywilnego oraz, że skuteczność tego roszczenia zależeć będzie od dobrej wiary osoby trzeciej, a właściwie jej braku. Dla powierzającego ma to te konsekwencje, że to na nim będzie spoczywał ciężar wykazania, że osoba trzecia działała w złej wierze (w związku z art. 7 Kodeksu Cywilnego). Przy czym nie dotyczy to oczywiście rozporządzeń nieodpłatnych, gdyż w takim wypadku osoba trzecia nabywająca rzecz od powiernika na mocy umowy, która czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynieniu roszczeniu powierzającego nie jest chroniona nawet w przypadku jej dobrej wiary.

Często też umowy powiernicze skonstruowane są w ten sposób, że roszczenie zwrotne powierzającego ma charakter warunkowy. W takiej sytuacji do ochrony fiducjanta zastosowanie mieć może przepis art. 92 Kodeksu Cywilnego, w świetle którego, jeżeli czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem została dokonana pod warunkiem, późniejsze rozporządzenia tym prawem tracą moc z chwilą ziszczenia się warunku o tyle, o ile udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Z tym, że również w tym wypadku, skuteczność roszczenia powierzającego uzależniona jest od dobrej wiary osoby trzeciej – z zdania drugiego art. 92 Kodeksu Cywilnego wynika bowiem, że do osoby trzeciej nabywającej prawo na podstawie takiego rozporządzenia stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem.