Odpowiedzialność członka zarządu za długi spółki. Jak się bronić?

Przeczytaj także: Odpowiedzialność członka zarządu - nowe zasady

Odpowiedzialność członków zarządu według przepisów kodeksu spółek handlowych

Każda spółka kapitałowa ma nieco inaczej uregulowany mechanizm odpowiedzialności członków zarządu. Poniżej przedstawiamy sytuacje, w których roszczenia wierzycieli względem członków zarządu są aktualizowane:

Spółka z o.o. (z ograniczoną odpowiedzialnością)

Ustawa wprowadza mechanizm wtórnej odpowiedzialności członków zarządu w stosunku do spółek z o.o. Informacje na ten temat znajdziemy w artykule 299 k.s.h., wedle którego umożliwia się egzekwowanie wierzytelności przysługujących względem spółki wtedy, gdy egzekucja względem niej stała się bezskuteczna. Wówczas odpowiedzialność opiera się na zasadzie ryzyka, a ciężar dowodu braku naruszenia spoczywa na członkach zarządu.

Spółka akcyjna

Dla spółek akcyjnych nie przewidziano tak jednolitej regulacji. Mimo to wyróżnia się odpowiedzialność członków zarządu między innymi za:

• wyrządzenie szkody innemu uczestnikowi obrotu według zasad ogólnych na podstawie art. 415 k.c. w zw. z art. 490 k.s.h.;
• zawinione niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości zgodnie z art. 21 ustawy prawo upadłościowe;
• podanie fałszywych danych dotyczących spółki stosownie do art. 479 k.s.h.;
• wyrządzenie szkody w związku z działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu zgodnie z art. 483 k.s.h.

Jednocześnie rozproszona regulacja nie zawęża odpowiedzialności członków zarządu. Jest wręcz przeciwnie – istnieje więcej przesłanek, które warunkują ich odpowiedzialność, niż ma to miejsce w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością.

Prosta spółka akcyjna

Proste spółki akcyjne są zobowiązane regulacjami zbliżonymi do sytuacji członków zarządu w spółce akcyjnej. Ponoszą oni winę za dokonanie bezprawnej wypłaty na rzecz akcjonariusza w sposób sprzeczny z prawem lub postanowieniami statutu (solidarnie z beneficjentem); podanie fałszywych danych o oświadczeniu o wniesieniu wkładów na pokrycie kapitału zakładowego; niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości prostej spółki akcyjnej; niewykonanie lub nienależyte wykonanie swoich obowiązków i wyrządzenie w związku z tym szkody.

Odpowiedzialność podatkowa członków zarządu spółek kapitałowych

Członkowie zarządów spółek kapitałowych ponoszą odpowiedzialność podatkową zgodnie z artykułem 116 ordynacji podatkowej. Podobnie jak we wcześniejszych przypadkach, przesłanka warunkująca uruchomienie odpowiedzialności członków zarządu to częściowa lub całościowa bezskuteczność egzekucji zobowiązań podatkowych wobec spółki.

Trzeba zaznaczyć, że wysokość zobowiązań spółek kapitałowych, które działają na szeroką skalę w branżach takich jak IT, spedycja, czy budownictwo, może wynieść nawet kilka milionów złotych. W związku z tym, zanim podejmiemy czynności obronne przed roszczeniami wierzycieli, powinniśmy dokładne zaplanować strategię działania.

Przesłanki egzoneracyjne w tej sytuacji są takie same jak te przewidziane w artykule 299 k.s.h. Ponadto członkowie zarządu mogą wskazać majątek spółki, z którego wierzyciel może się zaspokoić.

Kiedy następuje bezskuteczność egzekucji wobec spółki?

Wśród najczęściej występujących przesłanek powodujących odpowiedzialność członków zarządu spółki kapitałowej wymienia się bezskuteczność egzekucji wobec spółki. To stan, w którym wierzyciel nie może wyegzekwować należności od osoby prawnej. Wówczas nie wystarczy przedstawienie sądowi wezwania do zapłaty. Trzeba uzyskać postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego wydane przez komornika lub właściwy organ administracji.

Co więcej, przyjęto, że takie postanowienie musi dotyczyć konkretnej wierzytelności danego wierzyciela. Dopuszczalna jest też możliwość przedłożenia postanowienia umarzającego egzekucję pochodzącego od innego wierzyciela.

O bezskuteczności egzekucji wobec spółki świadczy również wynik postępowania o wyjawienie majątku prowadzone w trybie artykułu 913 i następnych Kodeksu postępowania cywilnego. Opiera się ono za zobligowaniu dłużnika do złożenia wykazu majątku – pod warunkiem, że wierzyciel wykaże, iż:

• majątek zajęty w toku egzekucji nie rokuje zaspokojenia wierzytelności,
• na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał pełnego zaspokojenia wierzytelności.

Oświadczenie dłużnika składa się pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Inna metoda wykazania bezskuteczności egzekucji wobec spółki to brak zaspokojenia wierzyciela w ramach wykonania układu przez dłużnika, obciążenie majątku dłużnika przez ograniczone prawa rzeczowe w stopniu, który uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności, oraz brak środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego.

Orzecznictwo przyjmuje, że wysuwanie roszczeń wobec członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością będzie niezasadne w sytuacji, gdy spółka dysponuje majątkiem, który może służyć do egzekucji. Jako wyjątek wskazuje się sytuacje, w której nieobjęty egzekucją majątek w sposób oczywisty będzie niewystarczający. Jak więc widać, z reguły przesłanka niewypłacalności powinna odnosić się do całego majątku spółki.

Jak może prezentować się obrona członków zarządu spółek kapitałowych, gdy wierzyciel wykaże bezskuteczność egzekucji wobec osoby prawnej?

Spółka z o.o.: zwolnienie członków zarządu z odpowiedzialności

Według artykułu 299 par. 2 kodeksu spółek handlowych, członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności, jeśli wykaże, że:

• we właściwym czasie złożono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzenie układu;
• zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy;
• pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu wierzyciel nie poniósł szkody.

W przypadku pierwszej przesłanki, orzecznictwo wskazuje, że określenie właściwego czasu na złożenie wniosku o upadłość musi być za każdym razem zestawione z sytuacją finansową spółki. Wyrok z dnia 12 grudnia 2007 roku, sygn. I CSK 313/07, jako właściwy moment określił czas, kiedy członek zarządu wie lub przy dołożeniu należytej staranności powinien był wiedzieć, że spółka nie może zaspokoić w całości każdego wierzyciela. Ma przy tym środki, aby spłacić przynajmniej część należności i pokryć koszty postępowania upadłościowego.

Przesłanka braku winy musi odnieść się od obiektywnej niemożności podjęcia działania przez członka zarządu. Judykatura podkreśla, że wewnątrzorganizacyjny podział obowiązków uwzględniony w umowie między członkami zarządu a spółką nie jest przesłanką wyłączającą odpowiedzialność.

Przepisy k.s.h. to akt powszechnie obowiązujący, mający pierwszeństwo nad kontraktowymi regulacjami. Jako przykład braku winy można wskazać zajęcia lokalu spółki przez wierzyciela bądź zniszczenie dokumentów potrzebnych do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

W orzecznictwie jednoznacznie wykluczono jako przesłankę egzoneracyjną braku winy powołanie się na:

• zaawansowany wiek;
• stan zdrowia;
• długotrwałe przebywanie poza granicami Polski;
• prowadzenie ksiąg spółki przez głównego księgowego;
• subiektywne przekonanie o wypłacalności spółki.

Takie stanowisko zajął m.in. NSA w wyroku z dnia 29 czerwca 2016 r., sygn. II FSK 1580/14 i Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w wyroku z dnia 10 maja 2017 r., sygn. III Aua 852/16.

Brak szkody po stronie wierzyciela to sytuacja, w której nie zmienia się możliwość zaspokojenia swojej wierzytelności przez wierzyciela. W rezultacie dla jego sytuacji bez znaczenia jest fakt, czy członkowie zarządu podejmują jakiekolwiek działania, czy też nie. Wówczas wierzyciel nie byłby zaspokojony nawet wtedy, gdyby procedura insolwencyjna została wszczęta jak najszybciej.

Odpowiedzialność członków zarządu w spółce z o.o. został objęta domniemaniem wzruszalnym, czyli powód nie ma obowiązku wykazywać jej w ramach procesu.

Spółka akcyjna: zwolnienie członków zarządu z odpowiedzialności

W spółkach akcyjnych w większości przypadków trzeba wykazać brak winy w naruszeniu konkretnego obowiązku przez członka zarządu. Jest to pewna forma ułatwienia, gdyż to wierzyciel ma obowiązek wykazania winy i nie jest ono objęte domniemaniem tak, jak w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Jednocześnie, podobnie jak w przypadku spółki z o.o., na wyłączenie odpowiedzialności nie wpływają następujące czynniki:

• wewnątrzorganizacyjny podział obowiązków;
• brak wiedzy i doświadczenia;
• twierdzenie, że funkcja członka zarządu była pełniona funkcyjnie, bez rzeczywistego wpływu na sytuację w spółce;
• faktyczne oddanie sprawowania władztwa nad spółką osobie trzeciej.

Orzecznictwo podkreśla również, że odpowiedzialność nie będzie wyłączona z powodu urlopu macierzyńskiego czy wychowawczego, ciąży i długotrwałej choroby.

W jaki sposób efektywnie bronić się przed odpowiedzialnością? Członkowie zarządu mogą wykazać np. brak dostępu do dokumentów, zdarzenia nagłe jak np. awaria infrastruktury informatycznej czy wypadek, a także obłożną dolegliwość uniemożliwiająca podjęcie działań.

Prosta spółka akcyjna: zwolnienie członków zarządu z odpowiedzialności

W prostej spółce akcyjnej odpowiedzialność członków zarządu jest podobna do tej stworzonej dla spółki akcyjnej. Poza tym w dużym stopniu opiera się na zasadzie winy.

Do przykładowych metod obrony zaliczamy:

• głosowanie przeciwko uchwale o dokonaniu nieuzasadnionej wypłaty na rzecz akcjonariusza;
• dołożenie należytej staranności przy ocenie wypłacalności spółki;
• brak obiektywnej możliwości uczestnictwa w procesie decyzyjnym, który skutkował powstaniem deliktu;
• wykazanie braku szkody (jako jednej z przesłanek odpowiedzialności za zasadzie winy);
• złożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, otwarcie restrukturyzacji lub zatwierdzenie układu;
• złożenie rezygnacji z pełnienia funkcji przed powstaniem zobowiązania.

Pod koniec warto podkreślić, że poza wskazanymi w kodeksie spółek handlowych przesłanek ekskulpacyjnych i egzoneracyjnych, członkowie zarządu mają prawo odwołać się do ogólnych przepisów prawa cywilnego. Zwolnienie od odpowiedzialności może mieć więc miejsce np. w wyniku podniesienia zarzutu przedawnienia lub potrącenia, który przysługuje konkretnego członkowi zarządu, ale nie spółce.

Oczywiście w wielu sytuacjach obranie właściwej strategii będzie trudne i może wymagać wsparcia ze strony doświadczonego zespołu prawników.

Marcin Staniszewski