Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów

Skarga kasacyjna to pismo procesowe poddane przez ustawodawcę najbardziej
surowym wymogom zarówno co do formy, zawężonego katalogu okoliczności
uzasadniających przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, jak i ścisłego wyliczenia
kategorii zarzutów, jakie mogą być podnoszone w skardze kasacyjnej. Nie ma więc
uzasadnienia, aby skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego była uprzywilejowana
dłuższym terminem dla jej sporządzenia i wniesienia niż skarga kasacyjna. Skrócenie
terminu na wniesienie skargi o uchylenie wyroku arbitrażowego o jeden miesiąc
pozwoli skrócić etap pomiędzy wydaniem orzeczenia a jego wejściem do obrotu
prawnego.
22) Postępowanie ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego
Projekt ustawy przewiduje istotną zmianę w zakresie postępowań ze skargi o uchylenie
wyroku sądu polubownego polegającą na przyjęciu zasady ich jednoinstancyjności.
Zmiany w art. 1207, 1208, a także w art. 1214 § 1 i 2 oraz w 1215 § 3 k.p.c. są
uzasadnione potrzebą wykorzystania w maksymalnym stopniu jednej z głównych zalet
arbitrażu, jaką stanowi szybkość postępowania. Do okresu trwania postępowania
arbitrażowego strony zaliczają także czas trwania postępowań postarbitrażowych.
Często postępowania te trwają (w toku dwóch instancji i postępowania przed Sądem
Najwyższym) dłużej niż samo postępowanie przed sądem polubownym. Dlatego też
istnieje obecnie międzynarodowy trend do „spłaszczania” postępowań
postarbitrażowych, tj. do skracania w nich drogi instancyjnej.
Zgodnie ze zmianą zaproponowaną w art. 1208 § 1 k.p.c., skargę o uchylenie wyroku
sądu polubownego rozpoznawać będzie sąd apelacyjny działający jako sąd jedynej
instancji, na obszarze którego znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania
sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny, a w braku tej podstawy
Sąd Apelacyjny w Warszawie. Przyjęte rozwiązanie stanowi adaptację reguły
wynikającej z art. 1158 § 1 k.p.c. Poziom sądownictwa oraz specjalizacja sądów
apelacyjnych będą czynnikami sprzyjającymi ujednoliceniu i utrzymaniu wysokiej
jakości orzecznictwa. Przekazanie spraw skargowych do rozpoznania sądom
apelacyjnym pozwoli zachować równowagę pomiędzy takimi wartościami jak
efektywność arbitrażu oraz potrzebą zachowania kontroli sądów powszechnych nad
orzecznictwem sądów polubownych.
28
Konsekwencją przyjęcia jednoinstancyjnego postępowania skargowego i zmiany
właściwości sądu w tego rodzaju postępowaniu jest zmiana konstrukcji skargi
polegająca na stosowaniu do niej przepisów o postępowaniu apelacyjnym. Zmiana w
sposób wyraźny wskazuje, że postępowanie będzie posiadało charakter kontrolny. Tryb
postępowania odwoławczego jest lepiej dostosowany do charakteru postępowania
skargowego, jak i do rozstrzygnięcia o trafności specyficznych zarzutów zawartych w
skardze. Stanowi na tyle elastyczną formułę, aby bez żadnych uszczerbków dla
rzetelnego postępowania rozpoznać skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego. W
tym celu w art. 1207 k.p.c. zaproponowano normę odsyłającą, na podstawie której w
postępowaniu ze skargi znajdą odpowiednie zastosowanie przepisy o wymogach
formalnych apelacji oraz o postępowaniu apelacyjnym.
W związku ze zmianą właściwości rzeczowej w postępowaniu ze skargi o uchylenie
wyroku sądu polubownego konieczna jest zmiana art. 1210 k.p.c. polegająca na
przyjęciu konstrukcji zażalenia do innego składu tego samego sądu apelacyjnego,
wzorowanej na art. 3942 k.p.c.
Od prawomocnego wyroku sądu apelacyjnego w postępowaniu ze skargi o uchylenie
wyroku sądu polubownego będzie przysługiwała skarga kasacyjna. Będzie można także
żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem oraz
stwierdzenia niezgodności prawomocnego wyroku z prawem, co przewidziane zostało
w art. 1208 § 3 k.p.c.
Obowiązujący aktualnie w Polsce model kontroli dokonywanej przez sąd państwowy
nad orzecznictwem sądów polubownych jest dysfunkcjonalny poprzez nadmiernie
rozbudowane gwarancje w zakresie kontroli instancyjnej. Skrócenie postępowań
postarbitrażowych, poprzez uczynienie ich postępowaniami jednoinstancyjnymi,
zwiększy efektywność tych postępowań, skróci okres oczekiwania na możliwość
wykonania wyroku wydanego przez sąd polubowny oraz obniży koszty postępowania.
Jednocześnie możliwość poddania określonych elementów sprawy kontroli Sądu
Najwyższego zapewni wysoki poziom orzecznictwa.
Wprowadzeniu jednej instancji merytorycznej w postępowaniach postarbitrażowych nie
stoi na przeszkodzie zasada dwuinstancyjności zapisana w art. 176 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej. Zasada ta ma przede wszystkim charakter ustrojowy i nie
statuuje konstytucyjnych praw podmiotowych. Art. 78 Konstytucji zezwala na
29
wprowadzenie ustawowych wyjątków od zasady zaskarżalności orzeczeń
pierwszoinstancyjnych. Podkreślić należy, że w postępowaniach postarbitrażowych
sądy powszechne nie orzekają co do istoty sprawy, a jedynie badają, czy nie zostały
naruszone określone reguły proceduralne oraz podstawowe zasady polskiego porządku
prawnego. Merytoryczne rozstrzygnięcie w sprawie wydaje sąd polubowny, natomiast
sąd państwowy kontroluje je jedynie pod kątem ściśle określonych standardów. W
swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny wskazywał, że zasada dwuinstancyjności
dotyczy wyłącznie przypadków, gdzie sprawa „od początku do końca” rozpoznawana
jest przez sądy państwowe, a więc takich, w których kompetencja do ich
merytorycznego rozstrzygnięcia należy do sądów państwowych. Trybunał przyjmował
zgodność z Konstytucją RP jednoinstancyjnych postępowań sądowych, w których sądy
działają jedynie jako organ kontroli rozstrzygnięć pochodzących od organów
pozasądowych (por. wyrok z dnia 8 grudnia 1998 r., sygn. akt K 41/97).
Proponowane rozwiązanie dotyczy postępowania, w którym realizowana jest kontrola
nad wyrokami sądów polubownych, które nie są sądami państwowymi i w tym
znaczeniu mają charakter pozasądowy. Sprawa jest merytorycznie rozstrzygana poza
sądownictwem państwowym z racji jej wyłączenia na mocy woli stron spod jej
kompetencji (por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 stycznia
2005 r., sygn. akt P 10/04).
Powyższe wnioski znajdują potwierdzenie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
12 kwietnia 2006 r. (sygn. akt III PO 1/06), w którym Sąd Najwyższy uznał, że
jednoinstancyjność postępowania dyscyplinarnego ze skargi przeciwko orzeczeniu
Trybunału Arbitrażowego do Spraw Sportu nie narusza zasady dwuinstancyjności
postępowania sądowego i art. 176 Konstytucji RP.
Powyższa argumentacja odnosi się również do propozycji dotyczących skrócenia do
jednej instancji postępowania w sprawie o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku
zagranicznego sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej. W tego rodzaju
postępowaniu również zasada dwuinstancyjności nie stoi na przeszkodzie
„spłaszczeniu” kontroli sądu powszechnego.
23) Postępowanie w sprawie o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu
polubownego lub ugody przed nim zawartej
W art. 12131 § 1 k.p.c. proponuje się wprowadzenie ogólnej reguły właściwości sądu
apelacyjnego w postępowaniu o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu
30
polubownego lub ugody przed nim zawartej, niezależnie od tego, czy chodzi o wyroki i
ugody polskie czy zagraniczne. Postępowanie takie będzie miało charakter kontrolny.
Dlatego sąd apelacyjny, rozpoznając wniosek, stosował będzie przepisy o postępowaniu
apelacyjnym, co przewidziano w art. 12131 § 2 k.p.c.
Od postanowienia w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności krajowego
wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej będzie przysługiwało
zażalenie do innego składu sądu apelacyjnego. Stosowna regulacja zaproponowana
została w art. 1214 § 4 k.p.c. Zapewni kontrolę rozstrzygnięcia sądu apelacyjnego i
wzmocni gwarancje stron w postępowaniu, w którym nie przysługuje skarga kasacyjna.
W postępowaniu o uznanie lub stwierdzenie wykonalności krajowego wyroku sądu
polubownego lub ugody przed nim zawartej proponuje się przyjęcie rozwiązania
analogicznego do przypadku nadawania klauzuli wykonalności orzeczeniom sądów
państw obcych oraz rozpoznawanie wniosku o uznanie takiego orzeczenia
(por. art. 11511 § 2 k.p.c. oraz odpowiednio art. 11481 § 2 k.p.c.). Przepisy te
przewidują prawo drugiej strony do zajęcia stanowiska w sprawie. Strona, przeciwko
której został złożony wniosek, uzyska możliwość wypowiedzenia się i przedstawienia
argumentów wskazujących na ewentualne podstawy do odmowy stwierdzenia
wykonalności (art. 1213 § 2 k.p.c.).
Odmienny charakter postępowania przyjęty został w sprawach o uznanie lub
stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody
przed nim zawartej. Od prawomocnego postanowienia sądu apelacyjnego, który będzie
orzekał jako sąd jedynej instancji, zażalenie będzie niedopuszczalne, co wynika ze
zmian zaproponowanych w art. 1214 § 1 i 2 k.p.c. Tak jak dotychczas, sprawy
rozpoznawane będą na rozprawie, a od orzeczenia będzie przysługiwała skarga
kasacyjna. Kontrola rozstrzygnięcia będzie należała do Sądu Najwyższego, zgodnie ze
zmodyfikowanym art. 1215 § 3 k.p.c.
Obecne przepisy przewidują odmienne zasady oraz procedurę uznawania i stwierdzania
wykonalności dla krajowych i zagranicznych wyroków sądów polubownych oraz
zawartych przed nimi ugód. Szczególna regulacja dla uznawania i stwierdzania
wykonalności wyroków sądów polubownych wydanych za granicą polega na wymogu
wykazania dodatkowych przesłanek uznania lub stwierdzenia wykonalności, które nie
są wymagane, gdy wyrok sądu polubownego wydany był w Polsce, obligatoryjności
rozprawy oraz dopuszczalności skargi kasacyjnej bez względu na wartość przedmiotu
31
sporu. Nowelizacja wpisuje się więc w obowiązujące przepisy różnicujące
postępowanie przed sądem powszechnym w zależności od miejsca wydania wyroku
sądu polubownego lub zawarcia ugody. Różnice dotyczące procedur kontroli orzeczeń
dostosowane zostały do rodzaju spraw: z jednej strony gospodarczych –
międzynarodowych (trudniejszych), z drugiej strony lokalnych, w tym również
konsumenckich, pracowniczych i między przedsiębiorcami. Zauważyć należy, że
zróżnicowanie zależy od miejsca wydania wyroku sądu polubownego lub zawarcia
ugody – to do stron należy wybór drogi rozwiązania sporu przez sąd polubowny w
Polsce lub za granicą wraz ze wszystkimi konsekwencjami dokonania takiego wyboru.
Celem nowelizacji jest skrócenie czasu trwania postępowania postarbitrażowego, co ma
umożliwić sprawniejsze i tańsze rozstrzyganie spraw w drodze arbitrażu. Uznanie
krajowe powinno zostać maksymalnie uproszczone. Ponieważ propozycje zmian nie
przewidują w tego rodzaju postępowaniu skargi kasacyjnej, zdecydowano się na
wprowadzenie konstrukcji zażalenia poziomego, dopuszczając tym samym możliwość
sprawnej i szybkiej kontroli orzeczeń na tym samym poziomie sądu.
Należy podkreślić, że pozostawienie dopuszczalności skargi kasacyjnej przy
orzeczeniach zagranicznych sądów polubownych jest koniecznością. Zapewni
możliwość kontroli prawomocnego orzeczenia sądu apelacyjnego przez Sąd Najwyższy
w sprawach istotnych dla Rzeczypospolitej Polskiej ze względów strategicznych,
o wysokiej wartości przedmiotu sporu, trudniejszych z dogmatycznego punktu
widzenia. Dodatkową gwarancją umożliwiającą stronom przedstawienie stanowiska i
obronę swoich praw jest pozostawienie wymogu orzekania w przedmiocie uznawania
wyroków zagranicznych sądów polubownych na rozprawie. Skumulowanie stosunkowo
nielicznych spraw postarbitrażowych w sądach apelacyjnych zapewni wysoką jakość
i jednolitość orzecznictwa.
Proponowane rozwiązanie, wprowadzające skrócenie procedur kontroli wyroku sądu
polubownego przez sądy państwowe, służy wzmocnieniu efektywności prawnej
udzielanej w sądownictwie polubownym, a mianowicie przyspieszeniu i uproszczeniu
postępowań.
Ograniczenie do jednej instancji postępowania o uznanie lub stwierdzenie wykonalności
wyroku zagranicznego sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej nie narusza
art. 176 ust. 1 Konstytucji PR, ponieważ również w tym postępowaniu sąd nie orzeka o
prawach materialnych stron, nie rozpoznaje sprawy rozstrzygniętej wyrokiem sądu
32