Polskie prawo zobowiązań: wierzyciel kontra dłużnik

Przeczytaj także: Przepisanie majątku a skarga pauliańska

Dla wierzyciela często nie ma znaczenia kto konkretnie wykona zobowiązanie. Dlatego też świadczenie może często spełnić – nawet bez woli i wiedzy dłużnika – osoba trzecia. Szczególnie jeżeli świadczenie polega na zapłacie wymagalnej wierzytelności pieniężnej, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia tego świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika. Wierzyciel może żądać osobistego spełnienia świadczenia przez dłużnika jedynie wówczas, gdy to wynika: 1) z treści czynności prawnej (np. ktoś zamawia frak u znanego krawca i zastrzega, że nie będzie on się przy wykonywaniu dzieła posługiwał pomocnikami), 2) ustawy (np. w przypadku zlecenia, jeśli nie zachodzą przewidziane przepisami prawnymi wyjątki, zlecenie powinien wykonać osobiście zleceniobiorca), 3) z właściwości świadczenia (np. umowa o wykonanie dzieła artystycznego).

Świadczenie powinno zostać spełnione do rąk wierzyciela lub osoby upoważnionej przez niego do odbioru świadczenia. Z treści zobowiązania może wynikać, że konieczny jest współudział wierzyciela (np. gdyby chodziło o ułożenie fryzury). Wykonanie zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie. Możliwe jest, że dłużnik, działając za zgodą wierzyciela, zamiast świadczenia właściwego spełnia inne świadczenie w celu zwolnienia się z długu (np. zamiast dania rzeczy zapłaci określoną kwotę pieniędzy). Wówczas, tak jak przy wykonaniu zobowiązania, zobowiązanie gaśnie.

Zobowiązanie wynikające z umowy może także ulec przekształceniu albo wygasnąć na mocy orzeczenia sądu. Przypadek taki zachodzi wtedy, gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia połączone byłoby z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy. Z żądaniem wydania takiego orzeczenia może wystąpić strona, która wskutek zmiany okoliczności poniosłaby rażącą stratę. Opisana wyżej sytuacja stanowi doniosłe ograniczenie zasady, że umów należy dotrzymywać.

Dłużnik może żądać od wierzyciela stosownych dowodów wykonania zobowiązania. W razie sporu sądowego musiałby bowiem wykazać, że spełnił swoje obowiązki ze stosunku zobowiązaniowego. W szczególności dowodem wykonania zobowiązania może być pokwitowanie, które powinno zostać wystawione w szczególnej formie, jeżeli dłużnik ma w tym interes. W przypadku gdy wierzyciel odmawia pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się od spełnienia świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

Dłużnik ma obowiązek realnego wykonania zobowiązania, w przypadku zaś szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania ma obowiązek jej naprawienia (zob. odpowiedzialność kontraktowa).

W razie opóźnienia dłużnika ze świadczeniem pieniężnym wierzycielowi przysługuje prawo żądania odsetek za czas opóźnienia, i to niezależnie od tego czy poniósł jakąś szkodę oraz czy dłużnik ponosi odpowiedzialność za okoliczności, które opóźnienie spowodowały. Do żądania odsetek wystarcza sam fakt, iż dłużnik nie spełnia wymagalnego świadczenia pieniężnego. Odsetki za opóźnienie należą się w umówionej wysokości, jeśli zaś umowa nie określiła ich wysokości – należą się odsetki ustawowe. W prawie polskim obowiązuje zakaz tak zwanego anatocyzmu, to jest zakaz pobierania odsetek od zaległych odsetek. Od zaległych odsetek można żądać odsetek dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie odsetek do dłużnej sumy.

W umowie można również zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Obowiązek zapłaty kary umownej powstaje dla dłużnika jedynie wówczas, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest wynikiem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność. Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, kara umowna należy się w umówionej wysokości niezależnie od wysokości rzeczywiście poniesionej szkody. Dłużnik może jednak żądać zmniejszenia kary umownej, gdy jest ona rażąco wygórowana lub gdy wykonał zobowiązanie w znacznej części.



Więcej informacji o prawie bez męczenia paragrafami, a także wiele ciekawostek dotyczących organizacji społeczeństwa oraz instytucji państwowych, znajdziesz w książce „Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie” Marzeny Kordeli (red.) (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011).