Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

– 2 –
2. Rzeczywisty stan w dziedzinie, która ma być unormowana
Obecnie obowiązujące przepisy regulujące sytuację prawną osób represjonowanych
i bezprawnie pozbawionych wolności to przepisy następujących ustaw:
1)
ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U z 2014 r. poz. 1206, ze zm.),
2)
ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(Dz. U z 2014 r. poz. 1851).
Ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U z 2014 r. poz. 1206, ze zm.)
stwierdza, że kombatantami są osoby, które brały udział w wojnach, działaniach zbrojnych
i powstaniach narodowych, wchodząc w skład formacji wojskowych lub organizacji
walczących o suwerenność i niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1). Za działalność
równorzędną uznaje się działalność wymienioną w art. 2–4 ustawy, prowadzoną w okresie
od 1914 do 1970 r.
Przepis art. 4 ustawy stanowi, że represje wojenne i okresu powojennego, to m.in.
okresy przebywania w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski
na mocy skazania w latach 1944-1956, na podstawie przepisów wydanych przez władze
polskie, przez sądy powszechne, wojskowe i specjalne albo latach 1944-1956 bez wyroku za
działalność polityczną bądź religijną, związaną z walką o suwerenność i niepodległość.
Osoby, które jako dzieci zostały odebrane rodzicom w celu poddania eksterminacji lub w celu
przymusowego wynarodawiania, również zalicza się do osób represjonowanych (art. 4 ust. 2).
Ustawa przyznaje kombatantom i innym uprawnionym osobom dostęp do świadczeń
finansowych i pracowniczych.
Osoby, którym ochronę zapewnić ma niniejszy projekt, nie znajdują się w katalogu osób
uprawnionych do uzyskania świadczeń przewidzianych w ustawie o kombatantach.
Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(Dz. U z 2014 r. poz. 1851) uznaje za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy
ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia
ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r.,
– 3 –
jeżeli czyn zarzucany lub przypisany był związany m.in. z działalnością na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności
(art. 1 ust. 1).
Przepis art. 11 ustawy stanowi w ust. 1, że przepisy art. 8–10 mają zastosowanie
również wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności
orzeczenia, jeśli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono (z powodów,
o których mowa art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k) i nie zostało prawomocnie zasądzone
odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane.
Ustawa przewiduje, że osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia,
przysługuje odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
W przypadkach określonych w ustawie, możliwość złożenia wniosku o uznanie za
nieważne orzeczenia oraz roszczenie odszkodowawcze przysługują także krewnym osoby,
wobec której stwierdzono nieważność wydanego orzeczenia.
Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się.

3. Różnica pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Projekt ustawy przyznaje możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia
dzieciom matek pozbawionych wolności na podstawie uznanych za nieważne orzeczeń,
urodzonych w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia oraz osobom, których matka
w okresie ciąży przebywała w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia. Będzie się to
odbywało na zasadach określonych w ustawie o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległości bytu Państwa
Polskiego.
Poprzez odpowiednie stosowanie art. 8 ust. 1 zdanie drugie projekt umożliwia
w przypadku śmierci osoby uprawnionej dochodzenie roszczeń przez jej małżonka, dzieci
i rodziców.
Poprzez odpowiednie stosowanie art. 8 ust. 2 oraz ust. 2d–5 zachowana zostaje
procedura oraz właściwość sądów dla dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia
przewidziana w ustawie w dotychczasowym brzmieniu.
– 4 –
Ustawa przesądza w sposób jednoznaczny, że w przypadku gdy orzeczenie, na
podstawie którego uprawniony miałby uzyskać odszkodowanie lub zadośćuczynienie, zostało
uznane za nieważne przed wejściem w życie projektowanej ustawy, to żądanie
odszkodowania lub zadośćuczynienia należy wnieść w przeciągu trzech lat od wejścia
w życie ustawy. Mechanizm zapewni ujawnienie większości roszczeń wobec Skarbu Państwa
w terminie trzech lat od wejścia w życie ustawy, zmniejszając niepewność związaną
z wypłatami w długim okresie. Jednocześnie stworzy uprawnionym realną możliwość
powzięcia wiadomości o zmianach w prawie i złożenia stosownego wniosku.
W przypadku braku uznania za nieważne orzeczenia wydanego wobec matki, co stanowi
przesłankę dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia przez jej dziecko, projekt
umożliwia dziecku wystąpienie z wnioskiem o stwierdzenie takiej nieważności (w razie
śmierci dziecka także na wniosek jego małżonka, dzieci i rodziców).
Projekt zakłada możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia przez dzieci
matek, w stosunku do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia,
jeżeli oskarżoną uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa
w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie zasądzone
odszkodowanie i zadośćuczynienie, a matki te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane.
Projekt zakłada także możliwość dochodzenia roszczeń wobec matek pozbawionych wolności
bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania.
Projekt zakłada wykorzystanie wobec chronionej grupy osób mechanizmu zawartego
w ustawie o uznaniu za nieważne orzeczeń sądowych, tzn. roszczenia dochodzonego na
drodze sądowej. Zapewnia to, że osoby te będą mogły uzyskać świadczenia w rozmiarze
uwzględniającym indywidualne doświadczenia związane z pobytem w więzieniach i innych
miejscach odosobnienia.
Projekt zakłada przywrócenie ustawie zgodności z zasadami techniki prawodawczej,
poprzez uchylenie w art. 8 ust. 1b i 1c, odwołujących się do ust. 1a, uznanego wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 21/09 za niezgodny z Konstytucją (utracił moc 10
marca 2011 r.).



– 5 –
4. Przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i finansowe
Projekt poprzez rozszerzenie zakresu podmiotów uzyskujących ochronę na gruncie
ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń, i umożliwienie chronionej grupie osób uzyskania
odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa, zapewni wzrost poczucia
sprawiedliwości społecznej. Zostanie to zrealizowane poprzez odczucia osób, które w sposób
osobisty doświadczyły szkód i krzywdy i które potencjalnie uzyskają ich rekompensatę, jak
i osób trzecich zauważających poczuwanie się do odpowiedzialności Państwa Polskiego za
szkody i krzywdy wyrządzone w przeszłości.
Dodawane przepisy nie powinny wywoływać bezpośrednich skutków o charakterze
gospodarczym, ponieważ przeznaczenie i sposób wydatkowania odszkodowań
i zadośćuczynień wypłacanych na podstawie tych przepisów przez Skarb Państwa pozostaje
poza materią ustawy.
Projektowana ustawa doprowadzi do zwiększenia obciążeń budżetu państwa.
Oszacowanie wielkości tego obciążenia jest jednak trudne, ze względu na sposób
przyznawania świadczeń tzn. w drodze wyroku sądowego, co może prowadzić do silnego
różnicowania wymiaru świadczeń w ramach grupy uprawnionych osób. Drugą przyczyną
trudności oszacowania jest brak danych dotyczących liczebności uprawnionej grupy.
W piśmie z dnia 17 lutego 2015 r. Prezes Instytutu Pamięci Narodowej informuje
o nieposiadaniu przez Instytut odpowiednich danych, a oszacowanie skali zjawiska w ocenie
Prezesa wymaga co najmniej 6 miesięcy.
Pismo Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych z dnia
23 lutego 2015 r. sugeruje, iż grupa osób uprawnionych z tytułu projektowanej nowelizacji
będzie niewielka. Szacunek UdSKiOR opiera się na ilości osób próbujących uzyskać
zaświadczenie o statusie osoby represjonowanej przewidziane w art. 22 ustawy
o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu
powojennego. Powyższe zaświadczenie wymaga uprzedniej decyzji prezesa sądu okręgowego
lub Prezesa IPN potwierdzającej skazanie za działalność niepodległościową (art. 8 ust. 2).
Dzieciom matek pozbawionych wolności decyzja taka nie przysługuje. Osób zgłaszających
się do UdSKiOR mimo braku decyzji było kilka. Prezes UdSKiOR zwraca uwagę, iż
szacunek ten nie uwzględnia osób, które po uzyskaniu negatywnej decyzji Prezesa IPN lub
prezesa sądu okręgowego, nie zgłosiły się do UdSKiOR o zaświadczenie.
– 6 –
Jak wskazuje Minister Sprawiedliwości, w piśmie z dnia 10 czerwca 2015 r.,
w przypadku niewielkiej ilości pozytywnie rozpatrzonych wniosków, wydatki na wypłatę
odszkodowań i zadośćuczynień, będą mogły zostać pokryte w ramach środków już
zabezpieczonych w budżecie państwa w części 15 „Sądy powszechne”. Natomiast w sytuacji
znacznej liczby pozytywnie rozpatrzonych przez sądy wniosków, koniecznym będzie
uruchomienie rezerwy celowej budżetu państwa, z przeznaczeniem na pokrycie wydatków
związanych z wypłatami odszkodowań i zadośćuczynień.
Minister Skarbu Państwa, w piśmie z dnia 9 czerwca 2015 r. podniósł, że projektowana
ustawa (jeśli przyczyni się do wydawania „nowych” stwierdzeń nieważności orzeczeń)
spowodować może wzrost wydatków z Funduszu Reprywatyzacji. Zgodnie z art. 10 ust. 1
nowelizowanej ustawy w przypadku stwierdzenia nieważności orzeczenia, osobie
uprawnionej zwraca się mienie, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu
Państwa, oraz przedmioty zatrzymane w toku postępowania, a w razie niemożności zwrotu –
ich równowartość wypłaca się ze środków Funduszu Reprywatyzacji.

5. Konsultacje
W trakcie prac nad projektem wystąpiono o opinię do:
1)
Ministra Sprawiedliwości,
2)
Ministra Finansów,
3)
Ministra Skarbu Państwa,
4)
Ministra Pracy i Polityki Społecznej,
5)
Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
6)
Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych,
7)
Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu,
8)
Związku Represjonowanych Politycznie Żołnierzy Górników,
9)
Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów,
10) Krajowej Rady Sądownictwa,
11) Sądu Najwyższego,
12) Naczelnego Sądu Administracyjnego,
13) Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa,
14) Prokuratora Generalnego,