Ochrona konsumenta: niedozwolone klauzule umowne

Przeczytaj także: E-sklepy masowo łamią prawa konsumentów

Skutkiem uznania, że dane postanowienie jest niedozwolone, jest jego nieważność z mocy prawa i związanie stron umową w pozostałym zakresie ( art. 385 ¹ § 2 kc).

Zwracam uwagę na fakt, że w przepisach ogólnych kodeksu cywilnego ustawodawca przewidział możliwość uznania za nieważną również umowy (jej postanowień) sprzecznej z ustawą albo mającą mająca na celu obejście ustawy (58 § 1 kc) lub sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (58 § 1 kc). Sankcją za ww. „nieprawidłowości” jest nie tylko możliwość uznania za nieważne zakwestionowanego postanowienia ze względu na jego sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego bądź cel obejścia ustawy, ale również całej umowy za nieważną, gdy z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością [tu bez niedozwolonego postanowienia umownego] czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 kc).

Warunkiem uznania, że umowa (w całości) nie wiąże stron jest ustalenie, z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jej zawarciu, że bez niedozwolonego postanowienia nie zostałaby zawarta. Mimo, iż okoliczności konkretnego przypadku są jedyne i co do zasady niepowtarzalne, ich analiza powinna być dokonana w oparciu o zobiektywizowane kryterium w postaci oczekiwanego w takich okolicznościach zachowania się człowieka rozsądnego. Chodzi o ustalenie, czy uwzględniając konkretne okoliczności, w jakich umowę zawarto, i zakładając rozsądną ich ocenę, doszłoby do jej podpisania bez nieważnych postanowień, czy też nie.

W doktrynie i orzecznictwie prezentowany jest pogląd, który podziela autor niniejszego artykułu, iż mimo szczególnego uregulowania skutków istnienia w umowie niedozwolonych postanowień w art. 385 ¹ § 2 kc (uznania, że umowa wiąże strony z wyłączeniem tylko niedozwolonych postanowień), zastosowanie w tej sytuacji znajdzie również art. 58 § 3 kc, który uprawnia do uznania, że strony nie są w ogóle związane umową (a nie tylko jej konkretnymi postanowieniami) w przypadku, gdy bez postanowień dotkniętych nieważnością w ogóle nie doszłoby do jej zawarcia (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 12 maja 2000 roku, V CKN 1029/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 83, źródło Legalis).

W sentencji i uzasadnieniu ww. wyroku Sąd Najwyższy dokonał nie tylko logicznej, ale również funkcjonalnej wykładni obowiązujących przepisów, wyjaśniając, że nie stoi na przeszkodzie uznaniu całej umowy za nieważną, gdy z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana w sytuacji, gdy źródłem sankcji nieważności danego postanowienia nie jest art. 58 § 1 lub 2 kc, lecz inny przepis [czyli właśnie z art. 385 ¹ § 1 kc].