Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty

Uzasadnienie

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, gwarantując każdemu wolność sumienia i
wyznania, jednocześnie wskazuje, że rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom
wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Są to
prawa, które znajdują podstawę nie tylko w postanowieniach ustawy zasadniczej, ale i
Europejskiej Karcie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Jak wskazał bowiem
Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku w sprawie Grzelak przeciwko Polsce,
wolność przekonań, sumienia i wyznania jest jednym z fundamentów społeczeństwa
demokratycznego w rozumieniu Konwencji. Zdaniem Trybunału, wolność ta stanowi w
wymiarze religijnym jeden z najistotniejszych elementów składających się na tożsamość
wyznawców i ich koncepcji życia, mający jednocześnie wartość dla ateistów, agnostyków,
sceptyków i laików. Pluralizm jest bowiem – w opinii Trybunału – nieodłączną częścią
wywalczonego przez stulecia demokratycznego modelu społeczeństwa.
Stanowisko Trybunału powinno służyć za dyrektywę dla władz publicznych przy
wydawaniu i stosowaniu norm określających sposób realizacji wspomnianych praw.
Szczególną wrażliwość powinny one zachować przy określaniu zasad organizowania lekcji
religii i etyki, sytuacji uczniów uczestniczących w tych zajęciach, jak i z nich
niekorzystających. Wolność sumienia i wyznania może bowiem być w szczególnie istotny
sposób naruszana w kontekście świadczenia usług edukacyjnych.
Zasady organizowania lekcji religii i etyki określa obecnie rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. Nr 36, poz. 155
ze zm.). Wprowadza ono po stronie publicznych szkół podstawowych, gimnazjów, szkół
ponadgimnazjalnych obowiązek zorganizowania lekcji etyki na życzenie rodziców, a w
szkołach ponadgimnazjalnych – także na życzenie samych uczniów. Zarówno lekcje etyki, jak
i religii odbywają się wyłącznie na życzenie rodziców lub samych uczniów wyrażone w
formie oświadczenia. Zgodnie z rozporządzeniem, uczestniczenie lub nieuczestniczenie w
przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji
przez kogokolwiek w jakiejkolwiek formie, natomiast w czasie trwania lekcji religii lub etyki
szkoły są obowiązane zapewnić opiekę lub zajęcia wychowawcze uczniom, którzy nie
korzystają z nauki religii lub etyki w szkole. Należy podkreślić, że w myśl przywołanego
rozporządzenia status lekcji etyki jest mniej korzystny aniżeli zajęć z religii. Te pierwsze
bowiem nie mogą być organizowane w przedszkolach, a ich wymiar ustalany jest przez
dyrektora szkoły, co oznacza, że może być potencjalnie niższy aniżeli w przypadku religii.
Niestety, powszechna wiedza wskazuje, że opisane normy nie są w wielu szkołach
przestrzegane. W szczególności muszą budzić sprzeciw praktyki, o których donoszą media, a
które potwierdza codzienna działalność polskich szkół.
Po pierwsze, rodzice i uczniowie nie są informowani przez dyrektorów wielu szkół o
możliwości zorganizowania dla każdego zainteresowanego lekcji etyki. Wydaje się, że taki
obowiązek wynika wyraźnie ze statuowanej przez Konstytucję zasady zaufania obywatela do
państwa, wynikającej z zasady demokratycznego państwa prawnego. Praktyka ta prowadzi do
dyskryminacji osób zainteresowanych lekcjami etyki.
Po drugie, wiele szkół stosuje domniemanie uczestnictwa uczniów w zajęciach z
religii. Zazwyczaj przejawia się ono w zakładaniu przez nie obecności lekcji religii w danej
placówce (np. w planie lekcji) przed złożeniem przez rodziców bądź uczniów stosownego
oświadczenia przy jednocześnie odmiennym traktowaniu lekcji etyki, które – jeśli są
organizowane – to na wyraźny wniosek rodziców bądź uczniów. A przecież, stosownie do
przepisów przywołanego rozporządzenia, zajęcia z religii i etyki organizowane są w tym
samym trybie.
Po trzecie, wiele szkół nie zapewnia uczniom nieuczęszczającym w szkole na lekcje
religii w czasie ich trwania stosownej opieki lub zajęć wychowawczych, które odpowiadałyby
ich potrzebom oraz nie byłyby źródłem niedopuszczalnej dyskryminacji.
Opisane praktyki doprowadziły do stanu faktycznej niedostępności lekcji etyki w
polskich szkołach oraz dyskryminacji osób wyrażających zainteresowanie tymi zajęciami.
Potwierdza to fakt, że trzykrotnie (sprawy: Janik przeciwko Polsce, Saniewski
przeciwko Polsce, Grzelak przeciwko Polsce) kwestia faktycznego dostępu do zajęć z etyki w
Polsce była przedmiotem orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
Problem ten był również wielokrotnie poruszany w mediach, a także stał się elementem
działalności wielu organizacji społecznych (w tym Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka),
aktywności Rzecznika Praw Obywatelskich, parlamentarzystów oraz samorządowców.
Jak słusznie wskazał Rzecznik Praw Obywatelskich, problemów z organizowaniem
lekcji etyki nie można tłumaczyć wyłącznie brakiem odpowiedniej liczby chętnych,
określonych w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w
sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i
szkołach. Zdaniem Rzecznika, brak zainteresowania nauką etyki może właśnie wynikać z
faktu nieorganizowania tych lekcji, z braku realnej oferty przedstawionej uczniom, iż jeśli
chcą takie lekcje zostaną rzeczywiście zorganizowane.
W opinii wnioskodawców, scharakteryzowane wyżej problemy związane z faktyczną
niedostępnością lekcji etyki w polskich szkołach wynikają z obowiązującego stanu prawnego.
W szczególności, wnioskodawcy stoją na stanowisku, że umożliwia on pośrednią
dyskryminację osób zainteresowanych udziałem w lekcjach etyki oraz uczniów
nieuczestniczących ani w zajęciach z etyki, ani z religii. Wydaje się bowiem, że obowiązujące
przepisy w istocie prowadzą do sytuacji, w której faktyczna możliwość uczęszczania na lekcje
etyki zależy od determinacji rodziców i dobrej woli dyrektorów szkół. Brakuje rozwiązań
prawnych, które zapewniałyby możność uczestniczenia w lekcjach etyki każdemu
zainteresowanemu. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w szkołach podstawowych, w
których zajęcia z etyki organizowane są sporadycznie. Obecna regulacja jest lakoniczna i –
jak pokazuje doświadczenie – wywołuje sprzeczne interpretacje.
Projekt ustawy wychodzi z założenia, że ze względu na konieczność ochrony wolności
sumienia i wyznania oraz prawa rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania
moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami, a zatem wartości konstytucyjnych
– należy zrównać status lekcji religii i etyki. Zdaniem wnioskodawców, oznacza to w
szczególności konieczność podniesienia do rangi ustawowej leżącego po stronie szkół
publicznych obowiązku organizowania lekcji etyki, jak również uregulowania warunków i
sposobu ich przeprowadzania w odrębnym od przepisów poświęconych zajęciom z religii
rozporządzeniu. W opinii wnioskodawców, te same względy przemawiają za wprowadzeniem
do ustawy klauzuli o zakazie dyskryminacji ze względu na udział w lekcjach religii, etyki lub
nieuczestniczenie zajęciach z obu przedmiotów oraz dopuszczeniem organizowania lekcji
etyki w przedszkolach.
W opinii wnioskodawców, kluczowym problemem prawnym, tworzącym w praktyce
istotne bariery w swobodnym dostępie do lekcji etyki, jest tryb wyrażania woli uczestniczenia
w zajęciach z tego przedmiotu. W obecnym stanie prawnym – stosownie do przepisów
                                                           
2 Zob. wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 lipca 2010 r., sygn.
RPO - 601727 - I/10/KJ.
 
rozporządzenia – jest to oświadczenie złożone w najprostszej formie. Taka formuła prowadzi
w praktyce – o czym wspomniano wyżej – do stosowania domniemania uczestnictwa w
lekcjach religii. Zdaniem wnioskodawców, problem ten może rozwiązać wprowadzenie
ujednoliconej procedury wyrażania woli uczęszczania na lekcje religii i etyki, takiej samej dla
obu przedmiotów. Wnioskodawcy proponują, aby ustanowić obowiązek doręczenia każdemu
rodzicowi (uczniowi) z początkiem roku szkolnego deklaracji, której wzór zostanie określony
w rozporządzeniu. W jej treści zostanie wyraźnie wskazana możliwość wyboru między
religią, etyką a nieuczestniczeniem w zajęciach z żadnego z tych przedmiotów, a ponadto
informacje, które mają zapobiec dyskryminacyjnemu traktowaniu uczniów lub ich rodziców z
powodu wyboru dokonanego w deklaracji. Zdaniem wnioskodawców, temu samemu celowi
w sferze faktycznej będzie służyć wprowadzenie zasady, że lekcje religii i etyki są
organizowane wyłącznie na pierwszej lub ostatniej godzinie lekcyjnej. W ten sposób osoby
nieuczęszczające na lekcje religii lub etyki nie będą czuły się traktowane gorzej od swoich
rówieśników, zmuszone – jak wielokrotnie donosiły media – do spędzania czasu na korytarzu
lub w bibliotece szkolnej.
Wnioskodawcy uważają również, że dotychczasowy sposób organizowania lekcji
religii i etyki w szkołach ponadgimnazjalnych nie realizował w pełni dyrektyw płynących z
art. 53 ust. 3 w zw. z art. 48 ust. 1 Konstytucji, tj. nie zapewniał należytej ochrony wolności
sumienia i wyznania młodego człowieka. Trzeba bowiem uznać, że współcześnie osoba
szesnastoletnia, rozpoczynająca naukę w szkole ponadgimnazjalnej, dysponuje – stosownie
do treści art. 48 ust. 1 ustawy zasadniczej – odpowiednim stopniem dojrzałości, który
umożliwia jej podjęcie w pełni świadomej, stosownie do jej własnych przekonań religijnych i
światopoglądowych, decyzji o udziale w lekcjach religii lub etyki. W tym kontekście wydaje
się, że na ponadgimnazjalnym etapie, prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania
i nauczania moralnego i religijnego kształcenia musi ustąpić przed wolnością sumienia i
wyznania uczniów (art. 53 ust. 1, art. 53 ust. 3 w zw. z art. 48 ust. 1 Konstytucji). Prawo
rodziców w tym wieku powinno już być realizowane przede wszystkim w toku codziennego
procesu wychowawczego, w ramach stosunków rodzinnych, nie zaś zajęć szkolnych.
Wnioskodawcy stoją również na stanowisku, że wyraźnego sformułowania w ustawie
wymaga przyjęta w orzecznictwie sądowym teza, iż leżący po stronie szkoły obowiązek
organizowania lekcji religii i etyki nie rodzi po stronie ucznia obowiązku uczestniczenia w
zajęciach z co najmniej jednego z wymienionych przedmiotów. Zdaniem wnioskodawców,
każdy uczeń (jego rodzice) powinien mieć prawnie zagwarantowaną możliwość wyboru
pomiędzy udziałem w lekcjach religii lub etyki albo nieuczestniczeniem w zajęciach z religii i
etyki.
Zdaniem wnioskodawców, obecny stan prawny, w którym umieszcza się na
świadectwach szkolnych ocenę z religii lub etyki jest nie do pogodzenia z normatywną treścią
art. 53 ust. 7 Konstytucji, zgodnie z którym nikt nie może być obowiązany przez organy
władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub
wyznania. A przecież - choćby w odbiorze społecznym - zamieszczenie oceny z religii na
świadectwie szkolnym traktowane jest co najmniej jako deklaracja światopoglądu
teistycznego. Podobnie uczestniczenie w zajęciach etyki może być rozumiane jako deklaracja
bezwyznaniowości.
W opinii wnioskodawców, lekcje religii i etyki w swoim założeniu oraz specyfice
przekazywanych treści różnią się zasadniczo od pozostałych przedmiotów szkolnych. W
przypadku lekcji religii ten szczególny charakter jest bardzo czytelny – zarówno program
nauczania, podręczniki, kwalifikacje i tryb zatrudniania nauczycieli oraz sposób sprawowania
nadzoru odróżnia te zajęcia od innych przedmiotów szkolnych. Co ważne, ocena z religii jest
integralnym elementem wychowania religijnego i jako taka stanowi w istocie wewnętrzną
sprawę związków wyznaniowych. Natomiast w przypadku lekcji etyki wspomniana specyfika
wynika przede wszystkim z programu i celów stawianych przed tymi zajęciami. Nie służą one
bowiem wyłącznie przekazaniu określonej partii wiedzy, ale przede wszystkim rozbudzeniu
wrażliwości moralnej uczniów, udzieleniu im pomocy w rozwiązywaniu podstawowych
dylematów etycznych bez odwoływania się do założeń światopoglądu teistycznego. Z tych
względów, zdaniem wnioskodawców uzasadnione jest przyjęcie rozwiązania, że ocen z religii
i etyki nie wlicza się do średniej ocen uzyskanej przez ucznia w wyniku rocznej klasyfikacji,
a uzyskania ocena nie ma wpływu na promocję ucznia do klasy programowo wyższej.
Wnioskodawcy proponują także, żeby usunąć z art. 12 nowelizowanej ustawy usterki
legislacyjne, które wywoływały wątpliwości interpretacyjne i krytyczne uwagi w literaturze
prawniczej. Dotyczy to w szczególności braku wytycznych w przepisie konstruującym
delegację do wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw oświaty i
wychowania oraz zastosowania przez ustawodawcę niewłaściwych spójników.
Projektowana ustawa przewiduje wydanie trzech rozporządzeń.