Rządowy projekt ustawy o ratyfikacji Protokołu Zmieniającego Konwencję wiedeńską z 1963 roku o odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową, sporządzonego w Wiedniu dnia 12 września 1997 roku

Powstały w wyniku negocjacji prowadzonych pod auspicjami MAEA Protokół
Zmieniający Konwencję wiedeńską z 1963 roku o odpowiedzialności cywilnej za
szkodę jądrową, sporządzony w Wiedniu dnia 12 września 1997 r., zwany dalej
„Protokołem”, poprawia, w porównaniu ze stanem prawnym obowiązującym wcześniej,
sytuację osób poszkodowanych wskutek wypadku jądrowego, m.in.:

– wprowadzając poszerzoną definicję szkody jądrowej podlegającej kompensacji
(obejmującą szkodę ekologiczną),
– podwyższając minimalną kwotową granicę odpowiedzialności,
– przedłużając termin przedawnienia roszczeń z tytułu szkód na osobie do 30 lat od
daty wypadku jądrowego (art. 8 Protokołu zmieniający art. VI Konwencji
wiedeńskiej 1963).

Kwota 300 mln SDR (art. 7 Protokołu), stanowiąca w przybliżeniu 450 mln USD,
stanowi znaczne podwyższenie najniższej granicy odpowiedzialności osoby
eksploatującej urządzenie jądrowe w porównaniu z kwotą 5 mln USD w złocie, według
wcześniej obowiązującego brzmienia art. V Konwencji wiedeńskiej 1963. Jednakże
znaczenie tego postanowienia zostało poważnie zmniejszone przez to, że zezwala ono
państwom, aby na okres do 15 lat od daty wejścia w życie Protokołu wprowadziły
granicę odpowiedzialności nie niższą niż 100 mln SDR. Tego rodzaju ustępstwo, bez
określenia warunków, od których uzależnione byłoby korzystanie przez państwo z tej
niższej granicy odpowiedzialności, zostało wprowadzone do projektu na żądanie
słabszych ekonomicznie państw (Republiki Litewskiej i Republiki Bułgarii). Jednak,
skoro formalnie może skorzystać z niego każde państwo, to należy uznać, że osłabi ono
poważnie funkcję kompensacyjną Konwencji. Z drugiej strony – nawet kwota 300 mln
SDR będzie niewystarczająca dla pełnego wyrównania szkody o zakresie zbliżonym do
tej, którą spowodowała katastrofa w Czarnobylu. Katastrofa taka jest jednak przy
obecnie zastosowanych technologiach bardzo mało prawdopodobna, a przedmiotowa
umowa międzynarodowa stanowi krok we właściwym kierunku, zwiększając w sposób
istotny odpowiedzialność osoby eksploatującej obiekt jądrowy za ochronę osób
poszkodowanych wskutek wypadku jądrowego. Zmniejsza to ryzyko ponoszenia
kosztów ewentualnych rekompensat z
budżetu państwa, które jest gwarantem
3
zaspokojenia roszczeń poszkodowanych, w przypadku gdy ich wielkość przekracza
granicę odpowiedzialności osoby eksploatującej.

Protokół został otwarty do podpisu w trakcie 41. sesji Konferencji Generalnej
Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Na podstawie posiadanych
pełnomocnictw przewodniczący delegacji polskiej, w dniu 3 października 1997 roku,
podpisał przedmiotowy Protokół. Protokół wszedł w życie dnia 4 października
2003
roku, po ratyfikowaniu go przez pięć państw-sygnatariuszy: Republikę
Argentyńską, Republikę Białorusi, Republikę Łotewską, Królestwo Marokańskie
i Rumunię.

W przypadku Rzeczypospolitej Polskiej proces ratyfikacji został wstrzymany z uwagi
na spodziewane przystąpienie do Unii Europejskiej i niemożność rozstrzygnięcia
wówczas, w sposób niebudzący wątpliwości, kwestii, w jakim systemie Rzeczpospolita
Polska – jako członek Unii Europejskiej – powinna uczestniczyć (większość
ówczesnych państw członkowskich Unii była objęta systemem Konwencji paryskiej).
Po akcesji okazało się, że członkostwo w Unii Europejskiej nie pociąga za sobą
żadnego obowiązku, w rozumieniu prawa międzynarodowego, przystępowania do
Konwencji paryskiej ani brukselskiej. Spośród nowych członków Unii jedynie
Republika Słowenii zdecydowała się na przynależność do systemu paryskiego.

Obydwa systemy odpowiedzialności za szkodę
jądrową na poziomie
międzynarodowym, paryski i wiedeński, przyjmują w sprawach zasadniczych niemal
jednakowe rozwiązania i są oparte na tożsamych zasadach odpowiedzialności:
1) skupienie
odpowiedzialności na osobie eksploatującego obiekt jądrowy,
2) bezwzględna podstawa odpowiedzialności,
3) kwotowe ograniczenie odpowiedzialności eksploatującego,
4) obowiązek finansowego zabezpieczenia.

W chwili obecnej Rzeczpospolita Polska nie uczestniczy w rozszerzonym systemie
odpowiedzialności za szkodę jądrową, gdyż nie ratyfikowała Protokołu. Za pozostaniem
w systemie wiedeńskim przemawia fakt, że, z jednej strony, oba systemy są tożsame,
4
z drugiej natomiast, osiągnięcie statusu pełnoprawnego członka systemu wiedeńskiego
wymaga jedynie ratyfikacji już podpisanego Protokołu, podczas gdy przy przeniesieniu
się do systemu paryskiego konieczne byłoby najpierw wystąpienie z dotychczasowego
systemu, co mogłoby być poczytane za niepotrzebną demonstrację polityczną wobec
MAEA, która była z ramienia ONZ inicjatorem powstania systemu wiedeńskiego.

Uwzględniając niewątpliwie pozytywny wpływ Protokołu na zwiększenie poziomu
ochrony osób potencjalnie poszkodowanych, zamieszkujących terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, przed następstwami wypadków jądrowych mających miejsce
poza jej granicami, należy uznać, iż pozostaje celowe i uzasadnione w interesie naszego
kraju, aby w odniesieniu do tego instrumentu prawa międzynarodowego zostało
wszczęte postępowanie ratyfikacyjne.

Kwestia odpowiedzialności za szkodę jądrową w polskim porządku prawnym
odpowiada postanowieniom Protokołu. Definicja szkody jądrowej zawarta w art. 100
pkt 5 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 42,
poz. 276, z późn. zm.) obejmuje, podobnie jak w przedmiotowym Protokole:
„a) szkodę na osobie,
b) szkodę w mieniu,
c) szkodę w środowisku jako dobru wspólnym – koszty zastosowanych środków
mających na celu przywrócenie stanu środowiska naturalnego, jako dobra
wspólnego, sprzed jego naruszenia, chyba że naruszenie jest nieznaczne
–
w zakresie, w jakim szkoda powstała lub wynika z promieniowania jonizującego
emitowanego przez jakiekolwiek źródło promieniowania wewnątrz urządzenia
jądrowego lub emitowanego przez paliwo jądrowe, materiały promieniotwórcze,
odpady lub materiał jądrowy, pochodzące z urządzenia jądrowego, powstałe w nim
lub wprowadzone do niego, jeżeli wynikają one z właściwości promieniotwórczych tej
substancji lub z połączenia właściwości promieniotwórczych z trującymi,
wybuchowymi lub innymi niebezpiecznymi właściwościami takiej substancji”.
Użyte w definicji „szkody jądrowej” w ustawie z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo
atomowe sformułowanie „szkoda na osobie” odpowiada sformułowaniu „utrata życia
lub uszkodzenie ciała” użytemu w definicji „szkody jądrowej” w Protokole. Należy
5
bowiem przyjąć, że użyte w Protokole sformułowanie „uszkodzenie ciała” oznacza nie
tylko uszkodzenie fizyczne, ale także rozstrój zdrowia, chorobę – szczególnie biorąc
pod uwagę skutki, jakie niesie ze sobą narażenie na promieniowanie jonizujące.

Przyjęta w ustawie – Prawo atomowe definicja szkody jądrowej odpowiada
dychotomicznemu podziałowi szkód na szkody w mieniu i na osobie, jaki tradycyjnie
jest przyjmowany w polskim prawie cywilnym, oraz wyróżnia szkodę w środowisku
naturalnym jako odrębną kategorię szkody.

Ratyfikacja Protokołu będzie wymagać zmiany art. 102 ust. 1 ustawy z dnia
29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe w taki sposób, aby uwzględniał on podwyższenie
granicy odpowiedzialności osoby eksploatującej za szkodę jądrową z kwoty
stanowiącej równowartość 150 mln SDR do kwoty stanowiącej równowartość 300 mln
SDR. Jednakże ze względu na okres przejściowy wynikający z art. 7 ust. 1 pkt 1 lit. C
Protokołu zmiana ta powinna być wprowadzona do 2018 r.

Zgodnie z art. 103 Traktatu Euratom państwa członkowskie Wspólnoty Euratom
przekazują Komisji projekty porozumień i umów z państwem trzecim, organizacją
międzynarodową lub obywatelem państwa trzeciego, jeżeli porozumienia te lub umowy
dotyczą spraw wchodzących w zakres niniejszego Traktatu. W ramach tej procedury
Komisja stwierdziła w piśmie TREN.H1/SK/cm D(2008) 427072 z dnia 20 czerwca
2008 r., że nie zgłasza uwag.

Skutkiem politycznym wejścia w życie Protokołu będzie pełne uczestnictwo
w wiedeńskim systemie odpowiedzialności za szkodę jądrową, społecznym –
zwiększenie poziomu ochrony osób potencjalnie poszkodowanych, zamieszkujących
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przed następstwami wypadków jądrowych
mających miejsce poza jej granicami, natomiast gospodarczym – wprowadzenie pojęcia
szkody ekologicznej, rekompensującej straty spowodowane ewentualnym wypadkiem
jądrowym poza granicami państwa. Ratyfikacja nie spowoduje bezpośrednich skutków
finansowych dla budżetu państwa, natomiast w przypadku hipotetycznych szkód
jądrowych zmniejszy ryzyko ewentualnego ponoszenia wydatków z budżetu państwa,
6
będącego gwarantem zaspokojenia roszczeń poszkodowanych, jeżeli wielkość tych
roszczeń przekracza granicę odpowiedzialności osoby eksploatującej. W wyniku
ratyfikacji Protokołu nastąpi bowiem zwiększenie poziomu odpowiedzialności osoby
eksploatującej obiekt jądrowy, co jest korzystne dla budżetu państwa już obecnie,
a będzie wręcz konieczne w świetle planów budowy energetyki jądrowej na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej.

Związanie Rzeczypospolitej Polskiej Protokołem będzie wymagało zastosowania trybu,
o którym mowa w art. 89 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 12 ust. 2
ustawy z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz. U. Nr 39,
poz. 443 oraz z 2002 r. Nr 216, poz. 1824), to jest ratyfikacji, za uprzednią zgodą
wyrażoną w ustawie, z uwagi na brzmienie art. 89 ust. 1 pkt 5 Konstytucji. Sprawy
odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe zostały bowiem uregulowane w ustawie
z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe.

08/07-kt
7