Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych

przez dystrybucję (w sądach, prokuraturze, Policji) broszur informacyjnych w tym zakresie.
Ponadto należy zauważyć, że zgodnie z wynikami przeprowadzonych badań, największą
grupę dotychczasowych wnioskodawców stanowiły osoby pokrzywdzone lub ich najbliżsi
w kategorii przestępstw z art. 148, art. 156 § 1 i 3 oraz art. 157 K.k.,

w mniejszym zaś zakresie z art. 158, 159, 197, 200, 207, 280, 281 i 282. Jednocześnie ze
statystyki osądzeń w pierwszej instancji za czyny z art. 148, 156 i 157 K.k. wynika, że
w 2007 r. było to 9.366 skazanych. W rezultacie jedynie 300 pokrzywdzonych wystąpiło
z wnioskiem o kompensatę.
Drugą istotną przyczyną wpływającą na marginalny wpływ wniosków o kompensatę
i jednocześnie niewielki procent spraw załatwionych przyznaniem tego świadczenia jest
szereg przesłanek ustawowych ograniczających liczbę pokrzywdzonych uprawnionych do
uzyskania świadczenia. Chociaż formalnie dyrektywa Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.
odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw (2004/80/WE) została implementowana
do polskiego systemu prawnego, tym niemniej ustawa kompensacyjna w dotychczasowym
brzmieniu nie zmieniła w zasadniczy sposób sytuacji prawnej i materialnej osób, które zostały
pokrzywdzone przestępstwem. Ponadto wydaje się uzasadnionym wnioskowanie, że celem
dyrektywy było ukształtowanie w systemie prawnym każdego państwa członkowskiego Unii
Europejskiej systemu pomocy ofiarom przestępstw. Wprawdzie ustawa o państwowej
kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych implementowała de
minimis dyrektywę Rady, tym niemniej faktycznie nie stanowi ona obecnie istotnego
elementu w systemie pomocy ofiarom przestępstw.

Art. 17 dyrektywy Rady stanowi, że państwa członkowskie mogą wprowadzić lub
utrzymać przepisy korzystniejsze dla ofiar przestępstw lub wszystkich innych osób
dotkniętych przestępstwem.
W
przeważającej większości państw członkowskich Unii Europejskiej zakres
podmiotowy ustawy o kompensacie obejmuje ofiary nie tylko przestępstw umyślnych
popełnionych z użyciem przemocy. W Austrii uprawnionymi do uzyskania kompensaty są
osoby, które w wyniku przestępstwa poniosły uszczerbek na zdrowiu fizycznym
i psychicznym, w Danii, Finlandii i Francji kompensata przyznawana jest ofiarom także
przestępstw nieumyślnych. W wielu krajach brak jest wyraźnej przesłanki ustawowej, która
uzależnia przyznanie kompensaty wyłącznie ofiarom przestępstw dokonanych z użyciem
przemocy. Przykładem jest Wielka Brytania i Hiszpania, zaś w Szwecji kompensata jest
świadczona także ofiarom wypadków drogowych.

2
Rozwiązania prawne poszczególnych krajów europejskich statuują instytucję
kompensaty jako jeden z elementów systemu pomocy ofiarom przestępstw. W rezultacie
wydaje się zasadnym dokonanie nowelizacji ustawy tak, aby zawarte w niej regulacje
stanowiły istotny element pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem.
Proponowany pkt 1 w art. 2 zmienianej ustawy ma na celu rozszerzenie kręgu osób
uprawnionych do uzyskania kompensaty. Zmiana polega na objęciu ochroną kompensacyjną
wszystkich ofiar przestępstw, a zatem zarówno przestępstw umyślnych jak i nieumyślnych.
Ponadto zrezygnowano z dotychczasowej przesłanki ustawowej „popełnienia przestępstwa
z użyciem przemocy”. Nowe brzmienie definicji legalnej określenia „ofiara” jest bliższe jej
semantycznemu znaczeniu. Zgodnie bowiem z powszechnym rozumieniem pojęcia „ofiara
przestępstwa” jest nią osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa doznała określonych
negatywnych skutków w sferze fizycznej i psychicznej. Jednocześnie w treści pkt 1 art. 2
pozostawiono opis skutków przestępstwa w sferze zdrowia i życia uprawnionego, których
spowodowanie uprawnia pokrzywdzonego do wystąpienia z wnioskiem o kompensatę. W ten
sposób została utrzymana podstawowa przesłanka przyznawania kompensaty, tj. wystąpienie
określonych obrażeń ciała, rozstroju zdrowia lub śmierć.
Zmiana treści pkt 1 w art. 2 ustawy spowoduje likwidację dotychczasowego
dychotomicznego podziału ofiar na ofiary przestępstw umyślnych i nieumyślnych, a także
ofiary przestępstw umyślnych z użyciem przemocy lub bez jej użycia. Ponadto należy
zauważyć, że obecne brzmienie definicji legalnej „ofiara przestępstwa” skutkowało
kategoryzowaniem osób pokrzywdzonych przestępstwem i niewątpliwie przyczyniało się do
ich stygmatyzacji. Podkreślić bowiem należy, że zarówno ofiara przestępstwa umyślnego jak
i nieumyślnego, gdy skutkiem przestępstwa była śmierć lub naruszenie czynności narządów
ciała lub rozstroju zdrowia, jest pokrzywdzona w ten sam sposób, a zatem lege non
distinguente powinna być uprawniona do tych samych świadczeń. Odbieranie zatem ofiarom
przestępstw nieumyślnych możliwości dochodzenia kompensaty uznać należy za regulację
nieracjonalną z punktu widzenia systemu pomocy ofiarom przestępstw.
Ponadto wydaje się zasadnym podkreślenie, że stosownie do treści decyzji ramowej
Rady z dnia 15 marca 2001 r. o pozycji ofiary w postępowaniu karnym (2001/220/JI/1), każde
państwo członkowskie dba o to, aby ofiara przestępstwa w ramach obowiązującego systemu
prawa karnego nie doznała więcej uciążliwości niż jest to konieczne.
Z punktu widzenia ofiary przestępstwa nie jest istotne czy doznała ona określonych,
negatywnych skutków w wyniku przestępstwa umyślnego czy też nieumyślnego (wypadek
komunikacyjny). Nowa definicja „ofiary przestępstwa” niewątpliwie spowoduje zwiększony

3
wpływ wniosków o przyznanie kompensaty, tym niemniej będzie ona stanowić realny
element systemu pomocy państwa dla ofiar przestępstw.
Projektowany pkt 2 w art. 3 rozszerza przedmiotowy zakres zastosowania przepisów
ustawy. Zgodnie z proponowaną treścią pkt 2 art. 3 kompensata będzie mogła być przyznana
w kwocie pokrywającej koszty związane z leczeniem i rehabilitacją. Dotychczasowa praktyka
orzecznicza w wielu sądach, z uwagi na treść obecnego przepisu art. 3 pkt 2 ustawy, nie
ujmowała w zasądzanej kwocie kompensaty kosztów związanych z dojazdem na leczenie.
Ponadto szereg wątpliwości budziła kwestia rehabilitacji i jej ewentualnego zaszeregowania
jako formy leczenia. Proponowane brzmienie przedmiotowego przepisu powinno usunąć
dotychczasowe wątpliwości interpretacyjne w powyższym zakresie.
W art. 8 ust. 1 nowelizowanej ustawy przewidziano zmianę właściwości miejscowej
organu orzekającego (sądu) w sprawach o kompensatę. Dotychczas był to sąd, w okręgu
którego popełniono przestępstwo. Zgodnie z proponowaną treścią art. 8 ust. 1 ma to być sąd
rejonowy miejsca zamieszkania osoby uprawnionej – także wówczas, gdy wniosek składa
prokurator. Dotychczasowa regulacja w przedmiotowym zakresie stanowić mogła istotną
przeszkodę dla uprawnionego w dochodzeniu świadczenia, w szczególności, gdy
przestępstwo zostało popełnione w innym miejscu niż miejsce zamieszkania osoby
uprawnionej. Należy przy tym zauważyć, że kompensatę przyznaje się osobom, które na
skutek przestępstwa doznały ciężkiego oraz średniego naruszenia czynności narządów ciała
lub rozstroju zdrowia. Konieczność udania się do sądu miejsca popełnienia przestępstwa
z miejsca zamieszkania celem złożenia wniosku i uczestniczenia w postępowaniu sądowym
stanowi dla tych osób istotną przeszkodę. Proponowana zmiana ma na celu ułatwienie
potencjalnym beneficjentom kompensaty ubieganie się o przyznanie świadczenia. Dopiero
wówczas, gdy nie można ustalić miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, projektowany
art. 8 ust. 2 przewiduje właściwość sądu miejsca popełnienia przestępstwa.
W dotychczasowym okresie obowiązywania ustawy wysuwano postulat
przyspieszenia postępowania o przyznanie kompensaty. Dla osiągnięcia celu, jakim jest
przyspieszenie i odformalizowanie postępowania w sprawie przyznania kompensaty,
proponuje się rozszerzenie w art. 8 ust. 1 nowelizowanej ustawy uprawnień referendarzy
sądowych o nadanie im kompetencji w zakresie spraw kompensacyjnych.
Dotychczasowe działania ustawodawcze rozszerzające uprawnienia referendarzy
sądowych o sprawy z zakresu postępowania wieczystoksięgowego, rejestrowego,
upominawczego oraz w zakresie orzekania o kosztach sądowych, niewątpliwie spowodowały
odciążenie sędziów od orzekania w ww. sprawach. Rozszerzenie kompetencji referendarzy

4
sądowych o przedmiotowy zakres spraw umożliwiło zracjonalizowanie polityki obciążenia
sędziów orzekających w sprawach cywilnych.
Projektowany art. 8 ust. 1 przewiduje, że na orzeczenie referendarza w sprawach
o przyznanie kompensaty przysługuje skarga do sądu. W przypadku wniesienia skargi
zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące skargi na
orzeczenie referendarza sądowego (art. 39822 – 39823). Na skutek jej wniesienia orzeczenie
referendarza sądowego traci moc. Wówczas sąd rozpoznający skargę działa jako sąd
pierwszej instancji, wydając orzeczenie w materii będącej przedmiotem orzeczenia
referendarza.
Postępowanie o przyznanie kompensaty ma zasadniczo charakter niesporny. Materiał
dowodowy bazuje na dokumentach przedstawionych przez wnioskodawcę. Z uwagi na to
zbędnym wydaje się kierowanie spraw o przyznanie kompensaty na posiedzenia jawne.
Dowód z przesłuchania wnioskodawcy ma zasadniczo marginalne znaczenie, a ponadto może
być zastąpiony oświadczeniem złożonym na piśmie.
Przyznanie kompensaty nie jest powiązane z sytuacją materialną osoby uprawnionej.
Celem ustawy nie jest udzielanie pomocy społecznej, lecz przyznanie świadczenia
pokrywającego utracone zarobki i inne środki utrzymania, koszty leczenia, rehabilitacji oraz
pogrzebu, przy zaistnieniu przesłanek określonych w ustawie, a więc w oderwaniu od sytuacji
materialnej uprawnionego. Opłata stała od wniosku o przyznanie kompensaty w wysokości
40 zł nie ma charakteru wygórowanego. O ile osoba uprawniona znajduje się w trudnej
sytuacji finansowej, może ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych, gwarantujące
dostęp do sądu w celu realizacji jej słusznych praw. Wprowadzenie ustawowego zwolnienia
od opłat sądowych od wniosku o przyznanie kompensaty mogłoby spowodować znaczny
wzrost liczby spraw o przyznanie kompensaty wskutek składania wniosków lekkomyślnych
i niezasadnych, a w konsekwencji potrzebę doetatyzowania sądów, co, przy obecnych
założeniach wprowadzenia w życie projektowanych zmian, nie zostało uwzględnione. Nie
należy zapominać także o tym, że ułatwieniu osobom uprawnionym realizacji praw
wynikających z ustawy służy możliwość zainicjowania postępowania o przyznanie
kompensaty przez prokuratora, korzystającego z ustawowego zwolnienia od kosztów
sądowych.
Projektowany art. 8 ust. 4 umożliwia prokuratorowi złożenie wniosku o kompensatę,
niezależnie od zaistnienia przesłanek określonych w art. 7 K.p.c. (czyli niezależnie od tego,
czy według oceny prokuratora złożenia wniosku wymaga ochrona praworządności, praw
obywateli lub interesu społecznego). Projektowana regulacja ma więc charakter normy

5
szczególnej. W każdej zatem sytuacji, gdy prokurator dokona oceny, że ofiara przestępstwa
nie jest w stanie samodzielnie złożyć wniosku o kompensatę (z uwagi na różnorodne sytuacje
życiowe), będzie mógł on taki wniosek złożyć. Proponowana regulacja ma na celu
zwiększenie ochrony osoby pokrzywdzonej przestępstwem przez zapewnienie jej
szczególnego traktowania, uwzględniającego także i takie okoliczności jak stan zdrowia
spowodowany ciężkim lub średnim naruszeniem czynności narządów ciała lub rozstrojem
zdrowia, niepełnosprawność, czy niewiedza w toczącym się postępowaniu karnym.
Prokurator już na wstępnym etapie postępowania przygotowawczego (po przyjęciu
zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa) może dokonać oceny możliwości faktycznych
(także zdrowotnych) i intelektualnych pokrzywdzonego. W przypadku uznania, że
możliwości pokrzywdzonego nie dają gwarancji, że będzie dochodził swoich słusznych praw,
projektowany art. 8 ust. 4 umożliwi prokuratorowi stosowną interwencję.

Projektowana zmiana służy pełnej implementacji art. 2 ust. 2 decyzji ramowej Rady
z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym (2201/220/WSiSW),
zgodnie z którym każde państwo członkowskie zapewni szczególnie narażonym ofiarom
szczególne traktowanie jak najlepiej odpowiadające ich sytuacji.
W pozostałym zakresie do udziału prokuratora w sprawie o przyznanie kompensaty
będą mieć zastosowanie odpowiednio przepisy K.p.c. o postępowaniu nieprocesowym (art. 8
ust. 1 nowelizowanej ustawy).
Zmiana art. 14 ust. 1 ustawy wynika z konieczności dostosowania treści powyższego
przepisu do proponowanej definicji „ofiary przestępstwa”.
Projektowany art. 14 ust. 2 przewiduje solidarną odpowiedzialność sprawców z tytułu
roszczenia zwrotnego na rzecz Skarbu Państwa. Przedmiotowa regulacja w znacznym stopniu
zabezpieczy interesy Skarbu Państwa oraz zwiększy skuteczność ewentualnego postępowania
egzekucyjnego prowadzonego wobec co najmniej dwóch sprawców przestępstwa. Ponadto
w art. 14 proponuje się dodać ust. 3, w którym wskazuje się statio fisci Skarbu Państwa
w postępowaniu cywilnym dotyczącym roszczeń, o których mowa w art. 13 ust. 4 i art. 14
ust. 1 ustawy. Skoro kompensatę wypłaca sąd rejonowy, który wydał orzeczenie o przyznaniu
kompensaty, to również ten sąd jest uprawniony do uzyskania zwrotu wypłaconej kompensaty
zarówno od nieuprawnionego wnioskodawcy, na rzecz którego została bezpodstawnie
zasądzona kompensata, jak również od sprawcy lub sprawców przestępstwa.
W projektowanym art. 14 ust. 3 ustawy wprowadza się obowiązek dochodzenia
roszczeń zwrotnych od sprawcy przestępstwa, w przypadku gdy wnioskodawcy została
przyznana kompensata oraz w sytuacji zaistnienia obowiązku zwrotu przyznanej kompensaty.

6