Udziały w sp. z o.o. a małżeńska wspólność majątkowa

Przeczytaj także: Wyłączenie wspólnika ze spółki

Zasadą wynikającą z art. 184 Kodeksu spółek handlowych (dalej: Ksh) jest, że prawa udziałowe mogą przysługiwać jednocześnie dwóm lub więcej osobom, zarówno na zasadach współwłasności w częściach ułamkowych, jak i współwłasności łącznej (tak: uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1996 r. III CZP 49/96 OSNC 1996/9 poz. 119; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r. I CKN 1146/97 OSNC 1999/12 poz. 209; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2000 r. I CKN 950/98). Wspólność może dotyczyć przy tym jednego lub większej liczby udziałów. W takiej sytuacji współwłaściciele udziału mają - jak podkreśla się w piśmiennictwie i w orzecznictwie - status „wspólnika zbiorowego”, wykonującego swe uprawnienia oraz zobowiązania majątkowe i korporacyjne przez wspólnego przedstawiciela. Przykładami wspólności łącznej są wspólność majątku wspólników spółki cywilnej oraz wspólność majątkowa małżeńska (art. 31 i n. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego; dalej: Kro).

Należy podkreślić, że przepisy Ksh nie ograniczają sposobów powstania współwłasności udziału, może więc ona powstać przez jakąkolwiek czynność prawną, np. w drodze sprzedaży udziału kilku nabywcom albo przez wspólne objęcie udziału w ramach przekształcania spółki akcyjnej w spółkę z o.o. lub w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego, a także - oczywiście - przez spadkobranie. Przysługiwanie tych samych udziałów więcej niż jednej osobie na zasadach współwłasności łącznej może wynikać ze stosunku podstawowego łączącego te osoby, np. z umowy spółki cywilnej, a także wspólności majątkowej małżeńskiej.

W tym przypadku wszystko zależy od okoliczności konkretnego stanu faktycznego. Na tle przepisów Ksh nie ma przeszkód, aby małżonkowie umówili się, że udziały nabywane są na wspólność majątkową małżeńską, albo by zawarli umowę o zarządzanie udziałami, bądź też umówili się, że udziały należeć będą do majątku odrębnego jednego z nich. Nie jest również wyłączona - w konkretnych okolicznościach - możliwość potraktowania nabytych udziałów ze środków finansowych należących do majątku wspólnego, z przeznaczeniem udziałów do majątku odrębnego, jako nakładu z majątku wspólnego na majątek odrębny. Wierzytelność z tytułu takiego nakładu powinna wówczas być rozliczana między małżonkami stosownie do art. 45 Kro (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2004 r. III CZP 46/2004 OSNC 2005/9 poz. 152).

Kolejno wypada wskazać, iż zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego zdecydowanie przeważa stanowisko, że gdy czynność prawna dokonana została przez jednego z małżonków - w ramach zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, albo za zgodą drugiego małżonka - stroną takiej czynności jest tylko ten małżonek, który w niej uczestniczył, a więc ten, który złożył oświadczenie woli kreujące i współkształtujące dany stosunek prawny.

Stanowisko to jest trafne, gdyż jakkolwiek podejmowana czynność dotyczy majątku wspólnego, to jednak - skoro dokonana została przez jednego z małżonków w imieniu własnym - tylko on pozostaje w stosunku prawnym z drugą stroną tej czynności (tak: Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 września 1970 r. III CZP 55/70 OSPiKA 1973/6 poz. 120; uzasadnienie Uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1979 r. III CZP 15/79 OSNCP 1980/4 poz. 63). W związku z tym Sąd Najwyższy przyjął, że w wypadku nabycia przez małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego, w drodze czynności prawnej, udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, wspólnikiem staje się tylko małżonek uczestniczący w tej czynności (wyrok z dnia 20 maja 1999 r. I CKN 1146/97 OSNC 1999/12 poz. 209).

Następnie zaś wyłania się kwestia przynależności udziału w tej spółce, tj. czy należy on do majątku wspólnego małżonków, czy do majątku odrębnego małżonka-wspólnika, który w swoim imieniu nabył udziały w spółce z o.o. W literaturze przedmiotu wskazuje się w takiej sytuacji, że w stosunkach między małżonkiem, który jest wspólnikiem a spółką, udział należy jedynie do małżonka - wspólnika z wszelkimi konsekwencjami, a w stosunkach między małżonkami udział może być objęty wspólnością majątkową. Oddzielenie tych dwóch sfer jest możliwe, ponieważ zagadnienie to regulują dwie różne gałęzie prawa. Współmałżonek nie będący wspólnikiem nie powinien być jednak pozbawiony określonych praw związanych z tym, że z majątku wspólnego został „wyprowadzony” określony składnik. Jego roszczenia powinny być jednak kierowane do współmałżonka (np. z tytułu dywidendy, podziału majątku spółki, umorzonych udziałów itd.), stosownie do zawartego między małżonkami porozumienia (nawet zawartego w sposób dorozumiany).

Odwołując się w powyższym zakresie do postanowień Kro regulujących ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej należy wskazać, że w sposób zasadniczy zmieniony został od stycznia 2005 r. (na skutek dokonanej nowelizacji Kro) sposób zarządu majątkiem wspólnym małżonków. Z art. 36 § 2 Kro wynika, że każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, chyba że dalsze przepisy stanowią inaczej. Przepisy Kro nie zawierają obecnie podziału na czynności podejmowane w ramach zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd, a przepis art. 37 § 1 pkt 1 - 4 Kro wymaga zgody drugiego małżonka tylko do dokonania ściśle określonych czynności, do których nie należą czynności związane z nabywaniem, zbywaniem udziałów w spółkach.

Przytoczone unormowanie rozwiązuje problemy związane nabyciem udziału ze środków pochodzących z majątku objętego wspólnością majątkową, jak i z wykonywaniem praw udziałowych w spółce przez wspólników będących małżonkami pozostającymi we wspólności majątkowej małżeńskiej. Czynności te może więc wykonywać samodzielnie jeden z małżonków, w tym także w sytuacji, gdy środki, które mają być przeznaczone na nabycie lub objęcie udziałów wchodzą w skład majątku dorobkowego małżonków, a w konsekwencji również same udziały objęte zostaną majątkiem wspólnym.

Powyższe potwierdzone zostało również w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2009 r. W powołanym postanowieniu skład orzekający stwierdził, że udziały w spółce z o.o. nabyte przez jednego z małżonków za środki pochodzące z majątku wspólnego należą do tego majątku, jednakże wspólnikiem jest tylko ten małżonek, który jest strona czynności prawnej stanowiącej podstawę nabycia udziałów. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tegoż postanowienia, powyższe stwierdzenie jest konsekwencją treści przepisu art. 31 § 1 Kro, w myśl którego przedmioty nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich należą do majątku wspólnego.

Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie skład orzekający stwierdził także, że podziela stanowisko wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r. (II CSK 446/08), odnoszącym się akcji imiennych, w którym Sąd Najwyższy opowiedział się za rozszczepieniem praw z akcji na sferę zewnętrzną: małżonek – spółka i wewnętrzną: miedzy małżonkami. W te drugą sferę, zdaniem Sądu, Ksh nie może ingerować (źródło: Rzeczpospolita 7 grudnia 2009 r., dodatek: Prawo do dnia, str. C 3). Powyższe prowadzi do wniosku, iż reguły wynikającej z przytoczonego wyżej art. 31 § 1 Kro nie mogą modyfikować ani sami zainteresowani małżonkowie (w drodze stosownych porozumień między nimi dotyczących określenia przynależności nabytych przez jednego z nich udziałów w spółce z o.o.), ani również przepisy Ksh.

Regulacje te oznaczają, że w momencie zawiązywania spółki czy obejmowania nowych udziałów mamy do czynienia z zobowiązaniem wspólnika, które implikuje wniesienie takiego, a nie innego wkładu w zamian za udziały, które zostaną mu następnie przyznane. Wkład ten może być pokryty z majątku odrębnego lub z majątku wspólnego małżeńskiego. W tym drugim przypadku pojawia się problem kto jest wspólnikiem spółki. Jak wskazano już wyżej pomocnym rozwiązaniem jest rozróżnienie sfery stosunków wewnętrznych i zewnętrznych z perspektywy spółki. Jeżeli wkład, do którego wniesienia zobowiązał się wspólnik, ma być pokryty z majątku wspólnego, to z punktu widzenia spółki, w momencie wyrażania takiego zobowiązania, problemu nie ma. Innymi słowy w przypadku wspólnika, który występuje w umowie, czy jest to umowa dotycząca założenia spółki czy przystąpienia do spółki i objęcia nowych udziałów (akcji), tego problemu z perspektywy spółki nie ma.

Zobowiązanym do wniesienia deklarowanego wkładu jest wspólnik, który złożył stosowne oświadczenie. Z jakiego majątku - wspólnego czy odrębnego - to nastąpi, należy, z perspektywy spółki, do sfery stosunków zewnętrznych, tj. między małżonkami. W sferze stosunków wewnętrznych - między spółką i zobowiązanym do wniesienia wkładu wspólnikiem - nie występuje jeszcze na tym etapie praktyczny problem związany z przynależnością udziałów do majątku dorobkowego małżonków. Po wniesieniu wkładu i objęciu udziałów prawa z udziałów przysługują temu wspólnikowi, a nie (również) jego małżonkowi.

To wspólnik, a nie jego małżonek figuruje na liście wspólników, w wyciągu z KRS-u itd. W razie, gdy między małżonkami dochodzi do „rozpadu” wspólnoty majątkowej małżeńskiej, na drodze czynności cywilnoprawnej czy na drodze sądowej (np. rozwód), wówczas problem ten, z perspektywy spółki, się aktualizuje. Wówczas to, co było wspólne jest w dalszym ciągu wspólne, z tym że w sferze stosunków wewnętrznych między małżonkami, czyli zewnętrznych z perspektywy spółki. W takiej sytuacji odpowiednie zapisy umowy spółki powinny chronić spółkę przed przystąpieniem do niej wspólnika, którego spółka czy wspólnicy sobie nie życzą (tak: Mec. Zbigniew Jara, [w:] wypowiedź podczas seminarium na temat „Problemy nowelizacji Kodeksu spółek handlowych” zorganizowane przez „Monitor Prawniczy” oraz Okręgową Izbę Radców Prawnych w Warszawie, 2.06.2007 r.).

W przeciwnym wypadku udziały w spółce z o.o. jako składnik majątku dorobkowego małżonków (będące prawami majątkowymi stanowiącymi z pewnością aktywa w majątku wspólnym małżonków) będą podlegały w razie ustania wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami na skutek rozwodu (a także w razie umownego zniesienia ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej) ogólnym zasadom dotyczącym podziału także innych składników majątkowych (np. ruchomości, nieruchomości). Oznacza to, że w razie ustania wspólności, z mocy art. 46 Kro w związku z art. 1035 Kc, udziały w spółce z o.o. staną się przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych pomiędzy małżonkami, a w dalszej kolejności zajdzie konieczność ich podziału między małżonków w drodze zniesienia współwłasności (w postępowaniu o dokonanie podziału majątku dorobkowego małżonków – art. 566 i n. Kodeksu postępowania cywilnego)

Dodany ustawą z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2003 r. Nr 229, poz. 2276) przepis art. 183 (1) Ksh stanowi, że: „Umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską”. Rozwiązanie przyjęte w art. 183 (1) Ksh stanowi odstępstwo od ogólnych zasad rządzących ustrojem wspólności majątkowej małżeńskiej, przewidzianych w Kro. Założeniem wprowadzenia tego przepisu do Ksh było umożliwienie wspólnikom spółki z o.o. zapobiegania przenoszenia się na grunt stosunków korporacyjnych ewentualnych konfliktów pomiędzy małżonkami, spowodowanych podziałem majątku wspólnego.

Wprowadzenie do umowy spółki klauzuli ograniczającej lub wyłączającej wstąpienie do spółki współmałżonka w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską powoduje ograniczenie swobody objęcia udziałów w spółce z o.o. przez małżonków w ramach wspólności łącznej jako współuprawnionych (art. 184 Ksh). Ograniczenia wstąpienia do spółki współmałżonka mogą polegać m. in. na konieczności uzyskania zgody niektórych lub wszystkich pozostałych wspólników spółki, wymogu spełnienia określonych kwalifikacji zawodowych lub personalnych.

Całkowite wyłączenie w umowie spółki wstąpienia do spółki współmałżonka prowadzi do sytuacji, w której objęcie lub nabycie udziałów przez jednego z małżonków (pozostających w ustroju wspólności majątkowej) ma ten skutek, że tylko on będzie uważany za wspólnika spółki, mimo iż udziały (udział) wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków. W razie zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej i podziału majątku wspólnego małżonków, postanowienia umowy spółki wprowadzone na podstawie art. 183 (1) Ksh powinny wiązać Sąd w zakresie decyzji, co do podziału majątku wspólnego, w skład którego wchodzą udziały w spółce z o.o.

Przepis art.183 (1) Ksh nie reguluje kwestii wzajemnych rozliczeń między małżonkami i nie uzależnia skuteczności wyłączenia od zawarcia w umowie spółki stosownych postanowień co do zasad spłaty małżonka pozbawionego wstąpienia do spółki. Ze względu jednak na to, że udziały w spółce stanowiły przedmiot majątku wspólnego małżonków, to w razie zniesienia ustawowej wspólności majątkowej małżonek pozbawiony możliwości wstąpienia do spółki powinien zostać spłacony przez małżonka pozostającego w spółce. Przyjmuje się przy tym, że zasady spłaty powinny uwzględniać co najmniej wartość księgową udziałów w spółce.

Reasumując należy stwierdzić, że wprowadzenie do umowy spółki klauzul, o których mowa w przepisie art. 183 (1) Ksh spowoduje, w przypadku objęcia lub nabycia udziału (udziałów) przez jednego z małżonków, ten skutek, że tylko on będzie wspólnikiem, także wówczas, gdy udziały wchodzą w skład majątku wspólnego.