Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników

- 2 -
po doprowadzeniu swoim działaniem do pozbawienia życia małżonka (przy spełnieniu
warunków określonych w art. 70 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych), pobiera po jego śmierci rentę rodzinną (w praktyce dotyczy to przede
wszystkich takich właśnie świadczeń).
3. Różnice między dotychczasowym a przewidywanym stanem prawnym
Proponuje się powrót do stanu prawnego sprzed reformy ubezpieczeń społecznych
poprzez wprowadzenie regulacji, które eliminują przypadki, w których prawa do świadczeń
emerytalno-rentowych albo do takich świadczeń w wyższym wymiarze, nabywają osoby, które
wywołały przestępstwem umyślnym okoliczności powstania tego prawa. Dokonuje się jednak
pewnej modyfikacji, przewidując wymóg skazania prawomocnym wyrokiem za to
przestępstwo oraz respektując zasadę równego traktowania wszystkich ubezpieczonych -
zmiany dotyczą nie tylko tzw. powszechnego systemu emerytalnego, a więc w ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz także rolniczego (tj. w
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. z 2008 r. Nr
50, poz. 291, z późn. zm.).
4. Oczekiwane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne
Proponowana regulacja nawiązuje do podstawowej w prawie zasady, mówiącej, że
nikt nie powinien czerpać korzyści z przestępstwa. Na gruncie polskiego prawa karnego
znajduje ona odzwierciedlenie w art. 45 (i nast.) ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks
karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). Niniejszy projekt stanowi próbę jej
realizacji w zakresie ubezpieczeń społecznych. Prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego jest związane z opłacaniem składki na ubezpieczenia społeczne. Podleganie
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym przez okres wymagany w ustawie, po spełnieniu
określonych nią warunków, rodzi prawo do świadczenia. Celem zaś ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego jest zapewnienie środków utrzymania osobie ubezpieczonej, jeżeli
zostaną spełnione określone warunki (jak osiągnięcie pewnego wieku czy niezdolność do
pracy). Ubezpieczenie społeczne zapewnia także środki utrzymania w razie śmierci
ubezpieczonego jego najbliższym i małżonkowi. Organy rentowe oraz sądy ubezpieczeń
społecznych mają obowiązek stosować bezwzględnie obowiązujące przepisy, które regulują
przesłanki nabycia świadczeń, w tym renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej przysługuje
uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do
emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do
- 3 -
uzyskania jednego z tych świadczeń (art. 65 i nast. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych). W przypadku osoby, która nabyła to prawo w wyniku popełnienia
przez nią przestępstwa umyślnego, powodując śmierć osoby ubezpieczonej, po której nabywa
prawo z ubezpieczenia społecznego, powstaje wątpliwość natury konstytucyjnej, dotycząca
zasad sprawiedliwości społecznej, a problematyka niniejszego projektu nie poddaje się prostym
osądom. Drastyczne przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, z zabójstwem włącznie, bardzo
często są popełniane w warunkach przemocy domowej, a sprawca (najczęściej - sprawczyni)
jest w istocie ofiarą, która podlegała długotrwałemu udręczeniu i dokonany czyn był
następstwem tragicznego splotu wydarzeń. Popełnienie (i skazanie za to) przestępstwa
umyślnego - zabójstwa w okolicznościach, w których sprawcą jest osoba sama będąca ofiarą
przestępstwa stypizowanego w art. 207 Kodeksu karnego (znęcanie się fizycznie lub
psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym
stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej
stan psychiczny lub fizyczny) wymaga starannego i indywidualnego rozważenia każdego
przypadku. Z pewnością uregulowanie zawarte w projekcie może być odczytywane jako
rygorystyczne, ale trzeba podkreślić, że nie należy ono do materii prawnokarnej (o środkach
karnych stanowi Kodeks karny, art. 39). Celem projektodawcy nie było ingerowanie w
uregulowania systemowe.
Każda jednoznaczna regulacja dotycząca nabycia uprawnień z ubezpieczenia
społecznego w omawianym kontekście rodzi także wątpliwości w świetle zasad
sprawiedliwości społecznej, dlatego też przyjęto za właściwe posłużenie się klauzulami
generalnymi. Nie jest możliwe zaproponowanie jednolitej konstrukcji prawnej, ponieważ nie
można wskazać konkretnie czynów karalnych, a przeciwko kazuistycznemu uregulowaniu
przemawia wiele względów - począwszy od tego, że mogłoby się ono obrócić przeciwko
celowi projektodawcy, skończywszy na zawartych w Zasadach techniki prawodawczej.
Jednocześnie trzeba zauważyć, że brak określoności uregulowań zagraża poszanowaniu praw
jednostki i obywatela oraz prawu ochrony godności człowieka. Mając zatem świadomość, że w
przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych (w ogóle, ale szczególnie w omawianym ich
aspekcie uprawnień po zmarłym ubezpieczonym) wymóg określoności jest szczególnie istotny
i wymagają one skonkretyzowania, a jednocześnie nie wskazując czynów karalnych,
zdecydowano, że wyrok skazujący sądu karnego będzie stanowił w projekcie podstawowe
kryterium konstytucyjnej gwarancji ochrony praw ubezpieczonych, a sama możliwość
otrzymania świadczenia będzie zależała od sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, co zapewni
w sytuacjach jednostkowych należytą gwarancję podjęcia racjonalnej decyzji. Materia
- 4 -
regulowanej w projekcie problematyki nie jest bowiem jednoznaczna i nie każdy przypadek
nabycia prawa do renty rodzinnej przez osobę, która spowodowała lub przyczyniła się do
śmierci osoby, po której renta przysługuje, godzi w zasady współżycia społecznego.
Proponowane brzmienie art. 100a ustawy o emeryturach o rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, z uwzględnieniem klauzul generalnych: zasad współżycia społecznego oraz
społecznego poczucia sprawiedliwości, stanowi kryterium, które pozwoli uwzględnić
wszystkie potencjalne stany faktyczne, w sposób zgodny z prawem, a także poczuciem
sprawiedliwości w odbiorze społecznym.
Proponując uregulowania zawarte w projekcie, zrezygnowano z pozbawiania praw do
świadczeń osoby, która dokonała samouszkodzenia podczas wykonywania kary pozbawienia
wolności (oraz innych kar "wolnościowych"), jak stanowił dawny art. 77 ust. 2 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ponieważ sytuacje te
nie mają nic wspólnego z definicjami niezdolności do pracy i zasadami jej orzekania,
wynikającymi z ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Z
punktu widzenia prawa brak podstaw do odmawiania prawa do renty osobie, która przyczyniła
się do utraty zdrowia w stopniu ograniczającym zdolność do pracy, a uznanie samookaleczenia
w warunkach pozbawienia wolności może narażać na zarzut nierównego traktowania w
stosunku do ubezpieczonych, którzy w innych okolicznościach i w inny sposób doprowadzili
się do naruszenia sprawności organizmu.
Proponowane w projekcie rozwiązanie nie wywoła istotnych skutków finansowych,
nie spowoduje zwiększenia wydatków, ponieważ celem uregulowania jest sytuacja
nienabywania praw do świadczeń, nie będą więc one wypłacane.
5. Oświadczenie w sprawie zgodności przedłożonego projektu z prawem wspólnotowym
Przedłożony projekt ustawy jest zgodny z prawem Unii Europejskiej.
Warszawa, 29 grudnia 2010 r.

BAS-WAPEiM-2411/10

Pan Grzegorz Schetyna
Marszałek Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej


Opinia prawna o zgodności senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników (przedstawiciel wnioskodawcy: senator
Mieczysław Augustyn) z prawem Unii Europejskiej


Na podstawie art. 34 ust. 9 uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca
1992 roku – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Monitor Polski z 2009 r. Nr 5, poz.
47, ze zm.) sporządza się następującą opinię:


I.
Przedmiot projektu ustawy

Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników przewiduje wprowadzenie zasady, zgodnie z którą osoba, która
wywołała przestępstwem umyślnym, okoliczności uzasadniające powstanie
prawa do świadczeń, o których mowa w nowelizowanych ustawach, nabywa
prawo do świadczeń, albo do świadczeń w wyższym wymiarze, tylko wtedy,
gdy nie narusza to zasad współżycia społecznego, a w szczególności
społecznego poczucia sprawiedliwości.
Ustawa ma wejść w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.


II.
Stan prawa Unii Europejskiej w materii objętej projektem
ustawy
Prawo Unii Europejskiej nie reguluje zagadnień objętych projektem
ustawy.


III. Analiza przepisów projektu pod kątem ustalonego stanu prawa
Unii Europejskiej
Przepisy senackiego projektu ustawy pozostają poza zakresem regulacji
prawa Unii Europejskiej.


2
IV. Konkluzje
Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników nie jest objęty zakresem regulacji prawa Unii Europejskiej.
Dyrektor Biura Analiz Sejmowych

Michał Królikowski