Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę sąd może orzec nawiązkę, którą można – ze względu na jej złożony
charakter prawny, łączący cechy cywilnoprawne i karnoprawne – traktować jako
rodzaj zryczałtowanego odszkodowania. W pełni otwarta jest zawsze droga do
dochodzenia pełnego odszkodowania i zadośćuczynienia na drodze
postępowania cywilnego (proponowany art. 46 § 3 k.k.).
Biorąc pod uwagę zakres wprowadzanych zmian, należy uznać, że instytucja
powództwa cywilnego stała się w procesie karnym zbędna. Łączy się ona
bowiem z koniecznością spełnienia licznych wymogów formalnych wskazanych
w Kodeksie postępowania cywilnego, wykazywania inicjatywy dowodowej
w kontradyktoryjnym procesie w przedmiocie powództwa, a ponadto z ryzykiem
poniesienia kosztów procesu wynikłych z oddalonego powództwa cywilnego
(art. 644 § 1 k.p.k.). Instytucja powództwa cywilnego już obecnie konkuruje
z orzeczeniem obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 k.k. i art. 72
§ 2 k.k., jak również możliwością zasądzenia odszkodowania z urzędu (art. 415
§ 4 k.p.k.). Po nowelizacji art. 46 k.k. stan konkurencyjności i zastępowalności
tych środków jeszcze by się pogłębił. Należy zaznaczyć, że w oparciu
o projektowany art. 46 k.k. orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub
zadośćuczynienia następuje na wniosek lub z urzędu, stosownie do ustaleń
poczynionych przez sąd w przedmiocie odpowiedzialności karnej. W wypadku
złożenia wniosku w trybie art. 46 § 1 k.k. sąd jest zobowiązany orzec nawiązkę,
jeżeli nie orzeka świadczenia odszkodowawczego. Interes pokrzywdzonego lub
innej osoby uprawnionej w zaspokojeniu swego roszczenia jest zatem w pełni
zabezpieczony, a korzystanie z instytucji z art. 46 k.k. nie powinno nastręczać
dla uczestnika żadnych trudności.
Projekt likwiduje zatem instytucję powództwa cywilnego, jak również
możliwości występowania przez pokrzywdzonego w charakterze powoda
cywilnego (rozdział 7 k.p.k.). Według znowelizowanego art. 49a k.p.k.
pokrzywdzony, a także prokurator, będzie mógł aż do zamknięcia przewodu
sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1
k.k. Pokrzywdzony nie będzie musiał występować z inicjatywą dowodową
w przedmiocie popierania tego wniosku – odszkodowanie lub zadośćuczynienie
w takim wypadku zostanie orzeczone przez sąd stosownie do wyniku sprawy
88
w przedmiocie odpowiedzialności karnej, ewentualnie zostanie orzeczona
nawiązka. Jeżeli jednak pokrzywdzony będzie chciał składać wnioski dowodowe
i aktywnie uczestniczyć w kontradyktoryjnym postępowaniu sądowym
w charakterze strony, wówczas może, oprócz wypełnienia dyspozycji
art. 49a k.p.k. – z zachowaniem terminu prekluzyjnego – złożyć oświadczenie
o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Projekt w celu urealnienia
gwarancji pokrzywdzonego i umożliwienia mu podjęcia świadomych decyzji co
do wykonywania swych uprawnień w toku postępowania sądowego nowelizuje
art. 334 § 6 k.p.k., nakazując każdorazowo pouczanie pokrzywdzonego przez
oskarżyciela publicznego przy przesłaniu aktu oskarżenia do sądu o treści
przepisu art. 49a k.p.k. oraz o prawie do złożenia oświadczenia o działaniu
w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Konsekwencją uchylenia instytucji powództwa cywilnego są również
propozycje zmian w art. 107, art. 294 § 1, art. 354 § 1 pkt 1, art. 370 § 1, art. 406
§ 1, art. 415 § 1 oraz uchylenia art. 383, art. 503, art. 506 § 4, art. 543 i rozdziału
71 k.p.k.
3. Zmiany w zakresie konsensualnego modelu postępowania karnego
Projekt dokonuje modyfikacji konsensualnego modelu postępowania karnego
przyjętego przez przepisy ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247)
poprzez likwidację pozostałości zasady działania z urzędu w postępowaniu
przed sądem wszczynanym z inicjatywy strony. Zmienia się bowiem przepis
art. 167 § 1 k.p.k. w ten sposób, że znosi się możliwość dopuszczenia
i przeprowadzenia dowodu z urzędu przez sąd w wyjątkowych wypadkach,
uzasadnionych szczególnymi okolicznościami.
Należy podkreślić, że ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie
konsensualnego modelu postępowania przed sądem, gdyż zabezpiecza on
z jednej strony realizację zasady prawdy materialnej, z drugiej zaś aktywizuje
strony i angażuje je w starania o obronę swych interesów procesowych.
Szczególna rola w tym względzie przypada prokuratorowi, który oprócz funkcji
oskarżycielskiej pełni rolę rzecznika interesu społecznego. Niewątpliwie
możliwość dopuszczenia i przeprowadzenia dowodu z urzędu przez sąd
w sprawach wszczynanych z inicjatywy strony, choćby nawet w wyjątkowych
89
wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zaburza ten model.
Może ona prowadzić bowiem do inercji stron procesowych, które –
przyzwyczajone do aktualnie panującej praktyki oraz przewidujące czynną rolę
sądu w dotarciu do prawdy – nie będą skłonne do występowania z inicjatywą
dowodową. Z drugiej zaś strony można się zasadnie spodziewać, że sądy będą
przejawiały nadmierny paternalizm wobec stron i nadużywały tej
ekstraordynaryjnej możliwości, prowadząc postępowanie w sposób
nieodbiegający zasadniczo od dzisiejszych realiów. Rozwiązania normatywne
proponowane w ustawie z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw nie zapewniają właściwych
instrumentów dla przeciwdziałania tym niepożądanym zjawiskom.
Z tych względów projektodawca postanowił odstąpić od wyjątków od zasady
kontradyktoryjności postępowania dowodowego przed sądem wszczynanego
z inicjatywy strony. Proponowane rozwiązanie pozwoli na zdynamizowanie
sporu w postępowaniu dowodowym przed sądem, a w konsekwencji powinno
przyczynić się do pełniejszej realizacji celów procesu, a zwłaszcza zasady
prawdy materialnej. Inicjatywa dowodowa w tych sprawach pozostawiona
zostanie wyłącznie w gestii stron.
Propozycja zmiany art. 167 § 1 k.p.k. pociąga za sobą również konieczność
zmiany art. 447 § 5 k.p.k. w zakresie katalogu niedopuszczalnych zarzutów,
które strona może podnieść w apelacji od wyroku.
4. Zmiany w zakresie uzasadniania wyroków i powodów uchylania wyroków przez
sądy odwoławcze
Projekt przewiduje dalsze zmiany w kierunku ograniczenia konieczności
i zakresu pisemnego uzasadniania wyroków, mające przyczynić się do
przyspieszenia i uproszczenia postępowania. Należy bowiem mieć na względzie,
że czynność pisemnego uzasadniania wyroków cechuje się znaczną
pracochłonnością, a niejednokrotnie – biorąc pod uwagę interesy stron oraz
należyte wypełnianie funkcji informacyjnej orzeczeń – nie jest konieczne dla
celów procesowych sporządzanie pisemnego uzasadnienia wyroku w ogóle lub
w określonym zakresie. Niejednokrotnie za wystarczające w tym względzie
należy uznać ustne przedstawienie najważniejszych powodów wyroku
bezpośrednio po jego ogłoszeniu. Tak też uznano w odniesieniu do
90
reformatoryjnych wyroków sądu drugiej instancji (art. 457 § 2 k.p.k.). Wyroki te
są prawomocne z chwilą ich wydania, ustnie przedstawia się po ich ogłoszeniu
na rozprawie najważniejsze powody rozstrzygnięcia, tak więc co do zasady nie
zachodzi konieczność obligatoryjnego sporządzania pisemnego uzasadnienia
tych wyroków z urzędu. Z tego względu wprowadzono regułę, że wyroki te będą
uzasadniane pisemnie tylko na wniosek, chyba że zostało złożone zdanie
odrębne.
Z podobnych względów ograniczono obowiązek ustnego uzasadniania wyroków
wydanych przez sądy pierwszej instancji. W praktyce sądowej często jest tak, że
strony zainteresowane są uzyskaniem pisemnych motywów wyroku dotyczących
niektórych czynów, za które skazano sprawcę, lub też poszczególnych
rozstrzygnięć, np. kary, i tylko w takim zakresie pragną one złożyć środek
odwoławczy. Jednocześnie w takich sytuacjach ograniczenie zakresu pisemnego
uzasadnienia znacznie uprościłoby i przyspieszyło czynności związane z jego
sporządzeniem. Dlatego też w art. 422 § 2 k.p.k. przewidziano, że uprawniony
do złożenia wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku powinien
wskazać, czy dotyczy całości wyroku, czy też niektórych czynów, których
popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu, bądź też jedynie rozstrzygnięcia
o karze i innych konsekwencjach prawnych czynu. Oświadczenie w tym
zakresie stanowić ma wymóg formalny wniosku, o którym zainteresowany
będzie pouczony. Oczywiście może on zawsze zdecydować się na zażądanie
uzasadnienia wyroku w całości. W wypadku jednak gdy wniosek taki będzie
zawierał wskazane wyżej ograniczenia, jak również w razie zapadnięcia wyroku
w trybie konsensualnym, według projektowanego art. 424 § 3 k.p.k. sąd będzie
mógł ograniczyć zakres uzasadnienia do wyjaśnienia podstawy prawnej tego
wyroku oraz wskazanych rozstrzygnięć. Należy jednak podkreślić, że sąd
odwoławczy będzie mógł zwrócić sprawę sądowi pierwszej instancji w celu
uzupełnienia uzasadnienia zaskarżonego wyroku w niezbędnym zakresie, jeżeli
ma to zapewnić prawidłowe wyrokowanie w sprawie.
Projekt przewiduje także dodanie art. 455a k.p.k. zakazującego sądowi
odwoławczemu uchylenia wyroku z tego powodu, że jego uzasadnienie nie
spełnia wymogów określonych w art. 424 k.p.k. Punktem wyjścia dla niniejszej
propozycji jest stwierdzenie, że sąd odwoławczy powinien i ma ku temu
91
możliwości, aby samodzielnie ocenić przebieg postępowania przed sądem
pierwszej instancji i sformułować swój pogląd na temat wydanego przez sąd
a quo rozstrzygnięcia. W sądach odwoławczych zasiadają z reguły doświadczeni
sędziowie o wysokich kwalifikacjach, a ich zadaniem jest wypowiedzenie się
w przedmiocie trafności zgłoszonych w środku odwoławczym zarzutów
w kontekście przeprowadzonego postępowania pierwszoinstancyjnego, do czego
nie jest niezbędne szczegółowe wypowiedzenie się na piśmie przez sąd
pierwszej instancji co do wszystkich możliwych kwestii znajdujących się
w orbicie osądu. Pamiętać należy, że sporządzenie uzasadnienia na piśmie
w sposób nie w pełni respektujący wymogi określone w art. 424 k.p.k. nie może
stanowić przyczyny odwoławczej, gdy nie ma żadnego wpływu na treść wyroku
i znajduje się poza katalogiem określonym w art. 439 k.p.k.
Tymczasem sądy odwoławcze, w istocie z przyczyn pozaustawowych, często
uchylają wyroki sądów pierwszej instancji ze względu na niewystarczającą treść
pisemnego uzasadnienia. Nie dość, że takie rozstrzygnięcie nie znajduje podstaw
normatywnych, to jeszcze przyczynia się do przewlekłości postępowania
i powtarzania czynności procesowych w sądzie pierwszej instancji, nierzadko
w sytuacjach, gdy postępowanie jurysdykcyjne w sądzie a quo zostało wcześniej
przeprowadzone zgodnie z przepisami prawa procesowego, a wydany wyrok jest
prawidłowy. Sądy ad quem często nie respektują w ten sposób ukształtowanej
linii orzecznictwa, według której brak jest podstaw do uchylenia przez sąd
drugiej instancji zaskarżonego wyroku, gdy jego uzasadnienie nie odpowiada
wymogom ustawy, ale istnieje możliwość oceny zarzutów sformułowanych
w apelacji w oparciu o materiał dowodowy, jaki został zebrany w sądzie a quo
(wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 listopada 2004 r., II AKa
235/04, KZS 2005, z. 12, poz. 38). Również prawidłowa jest konstatacja, wedle
której pomimo wadliwego uzasadnienia można i należy dokonać kontroli
odwoławczej, jeżeli zebrane dowody (art. 410 k.p.k.) pozwalają na rzetelne
sprawdzenie zasadności zarzutów i wniosków odwoławczych i tym samym
rzeczowo wyświetlić sprawę trafności i prawidłowości kontrolowanego
orzeczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 1983 r., V KRN
197/83, OSNKW 1984, z. 3–4, poz. 40). Wreszcie wskazać wypada na judykat,
w którym stwierdzono, że wprawdzie motywy zaskarżonego wyroku odbiegają
92