Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów

prokreacji”, „procedura medycznie wspomaganej prokreacji” (art. 2);
2) rozszerzeniu zakazu komercjalizacji części organizmu człowieka na komórki rozrodcze i
zarodki (art.3);
3) wprowadzeniu zakazu pobierania komórek rozrodczych ze zwłok ludzkich w celu
zastosowania ich w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji (art. 4);
4) określeniu zasad i warunków dopuszczalności pobierania komórek rozrodczych od
dawców żywych w celu medycznie wspomaganej prokreacji w ramach dawstwa
partnerskiego oraz niepartnerskiego, a także warunków dopuszczalności pobierania
komórek rozrodczych od dawcy żywego w celu zabezpieczenia zdolności płodzenia na
przyszłość (rozdział 3a, art. 19a);
5) sformułowaniu warunków dopuszczalności dawstwa zarodków w celu medycznie
wspomaganej prokreacji (rozdział 3a, art. 19b);
6) utworzeniu centralnego rejestru dawców i biorców komórek rozrodczych i zarodków
(rejestru medycznie wspomaganej prokreacji: Rejestr ART., rozdział 3a, art. 19c);
7) uwzględnieniu w przepisach dotyczących banków komórek i tkanek także komórek
rozrodczych oraz zarodków (rozdział 6);
8) uwzględnieniu szczególnych zasad postępowania z komórkami rozrodczymi i zarodkami
w ośrodkach medycznie wspomaganej prokreacji oraz zasad uzyskiwania pozwolenia
przez te ośrodki na działalność, a także wymogów kwalifikacyjnych odnośnie do osób tam
pracujących (rozdział 7);
9) określeniu zasad stosowania komórek rozrodczych i zarodków w procedurze medycznie
wspomaganej prokreacji (rozdział 7a) ;
10) uzupełnieniu zasad wywozu i przewozu komórek i tkanek o komórki rozrodcze i zarodki
(rozdział 7b);
11)
utworzeniu Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego ds. Medycznie Wspomaganej
Prokreacji „PolArt” (rozdział 8 art. 38a);
12)
rozszerzeniu zakresu kompetencji Krajowej Rady Transplantacyjnej na dziedzinę
medycznie wspomaganej prokreacji (Krajowa Rada do Spraw Transplantacji i Medycznie
Wspomaganej Prokreacji, art.41);
13) uzupełnienie kompetencji nadzorczych ministra właściwego do spraw zdrowia nad

40

stosowaniem przepisów ustawy o obowiązki związane z dziedziną medycznie
wspomaganej prokreacji;
14) objęciu zakazem rozpowszechniania ogłoszeń o handlu (art. 43) oraz zakazem handlu
komórkami rozrodczymi i zarodkami (art.44);
15) uznaniu za przestępstwo prowadzenia bez wymaganego zezwolenia ośrodka medycznie
wspomaganej prokreacji (art. 45);
16) uznaniu za przestępstwo stosowania procedury wspomaganej prokreacji z naruszeniem
przepisów ustawy, a w szczególności prowadzenia selekcji zarodków pod względem płci
(art. 46a);
17) uznaniu za przestępstwo komercyjnego pośredniczenia w zawieraniu umów o tzw.
„macierzyństwo zastępcze” (art. 46 b);
18) uznaniu za przestępstwo niszczenia zarodków zdolnych do prawidłowego rozwoju wbrew
woli dawców gamet (art. 46c);
19) uznaniu za przestępstwo tworzenia zarodków z ludzkich komórek rozrodczych dla celów
badawczych oraz dokonywania ingerencji w ludzki genom (art. 46d);
20) uznaniu za przestępstwo stosowania procedury klonowania reprodukcyjnego (art. 46e);
21) wprowadzeniu kryminalizacji tworzenia zarodków z ludzkich oraz zwierzęcych komórek
rozrodczych lub łączenia co najmniej dwóch zarodków ludzkich lub zwierzęcych ( art.
46f).

3. Proponowane w projekcie unormowanie problematyki zapłodnienia in vitro jest zgodne z
tendencjami światowymi, a zwłaszcza europejskimi. Poza Polską, brak regulacji zasad
korzystania z metod wspomaganej prokreacji na obszarze UE występuje jeszcze w takich
państwach, jak Cypr, Czechy, Malta, Portugalia i Słowacja. W pozostałych państwach UE
zasady leczenia niepłodności zostały uregulowane albo za pomocą odrębnych ustaw albo
przepisów nowelizujących istniejące akty prawne, w tym ustawy o przeszczepianiu komórek,
tkanek i narządów, kodeksy cywilne, kodeksy rodzinne i opiekuńcze oraz kodeksy karne.
Należy zauważyć, że uregulowanie kryteriów dopuszczalności i zasad stosowania procedur
medycznie wspomaganej prokreacji prowadzi nieuchronnie do redefinicji takich pojęć, jak
macierzyństwo i ojcostwo, a zatem pociąga za sobą konieczność nowelizacji przepisów z
zakresu polskiego prawa rodzinnego i cywilnego.

41

Projekt pomija te kwestie zakładając, że staną się one przedmiotem oddzielnej regulacji, w
ramach nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Przepisy niniejszego projektu pozostają w zgodzie z postanowieniami prawa
międzynarodowego, do których przestrzegania polski prawodawca jest zobowiązany na
podstawie art. 91 Konstytucji RP. Wobec braku szczegółowych wiążących przepisów
wspólnotowych na temat zasad stosowania procedur medycznie wspomaganej prokreacji i
wykorzystania zarodków ludzkich, rozwiązania wykraczające poza zakres dyrektyw UE
zostały oparte m.in. o postanowienia Konwencji Rady Europy z 1997 r. o ochronie praw
człowieka i godności jednostki ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny
(dalej: Konwencja o Prawach Człowieka i Biomedycynie), postanowienia Protokołów
dodatkowych do Konwencji, Karty Praw Podstawowych UE z 2000 r. oraz aktów prawa
międzynarodowego ustanawianych w ramach systemu Narodów Zjednoczonych. Niniejszy
projekt ustawy bierze też pod uwagę tendencje widoczne na podstawie analizy przepisów
krajowych pozostałych państw członkowskich UE. Spośród 27 państw członkowskich jedynie
cztery, tj. Austria, Irlandia, Niemcy i Włochy, przyjęły rozwiązania restrykcyjne.
Rozwiązania austriackie i niemieckie, mające na celu uniemożliwienie selekcji oraz
eksperymentów na zarodkach ludzkich, wynikają bezpośrednio z doświadczeń czasów II
wojny światowej. Jedynie w Irlandii i we Włoszech u podstaw restrykcyjnych rozwiązań leży
doktryna Kościoła katolickiego. Rozwiązania te są szeroko krytykowane za ich niespójność z
przepisami dopuszczającymi przerywanie ciąży w ograniczonych przypadkach, w tym w
sytuacji, gdy płód dotknięty jest ciężkim upośledzeniem bądź nieuleczalną chorobą, które
obowiązują we wszystkich krajach Europy z wyjątkiem Irlandii. Zgodnie z oceną
Europejskiej Grupy ds. Etyki Nowych Technologii, działającej przy Komisji Europejskiej,
fenomen tzw. turystyki reprodukcyjnej, polegający na wyjeżdżaniu przez kobiety do państw
oferujących leczenie niepłodności, może prowadzić do pogorszenia sytuacji pacjentów m.in.
ze względu na to, iż nie znają oni języka i prawa państw przyjmujących.
Przegląd ustawodawstw krajów unijnych dotyczących warunków dopuszczalności stosowania
procedur medycznie wspomaganej prokreacji, w tym dawstwa gamet i zarodków, pozwala na
wyróżnienie trzech grup kryteriów dopuszczalności: medycznych, społecznych i prawnych.
Biorąc pod uwagę kryteria medyczne stwierdzić należy, iż w przeważającej większości
państw UE, procedury medycznie wspomaganej prokreacji stosuje się u pacjentów
cierpiących z powodu niepłodności. Niemniej jednak dopuszczalne jest korzystanie z
dawstwa komórek i zarodków przez osoby będące nosicielami chorób genetycznych lub

42

zakaźnych, takich jak HIV lub WZW (oprócz Niemiec, Irlandii i Włoch, gdzie niemożliwe
jest wykonywanie diagnostyki preimplantacyjnej). Większość prawodawstw krajowych
uzależnia dostęp do procedur medycznie wspomaganej prokreacji nie tyle od wieku, co od
zdolności reprodukcyjnych i stanu zdrowia pacjentów. W większości krajów unijnych uznaje
się ponadto, że liczba zarodków wszczepianych podczas jednego cyklu nie powinna
przekraczać trzech. Niniejszy projekt ustawy jest w tym względzie podobny do modelu
belgijskiego, pozostawiającego decyzję w sprawie dopuszczalności pobrania i stosowania
komórek rozrodczych i zarodków lekarzom, którzy zobowiązani są uwzględnić stan zdrowia
osób uczestniczących w procedurze i ocenić jej celowość zgodnie z aktualnym stanem wiedzy
medycznej. We wszystkich krajach pobieranie i stosowanie gamet i zarodków nie może
zagrażać zdrowiu dawców, biorców ani też zdrowiu ewentualnego przyszłego potomstwa.
Biorąc pod uwagę kryteria społeczne stwierdzić należy, iż w większości państw UE dostęp do
procedury in vitro ograniczony jest do par heteroseksualnych. Niemniej jednak 13 państw
unijnych (m.in. Belgia, Bułgaria, Grecja, Hiszpania, Estonia, Łotwa, Malta, Wielka Brytania,
Węgry), podobnie jak niniejszy projekt, dopuszcza możliwość leczenia także kobiet nie
pozostających w związkach. W 8 z 27 państw stosowanie metod wspomaganego prokreacji u
par homoseksualnych nie zostało jednoznacznie wykluczone (m.in. Belgia, Grecja, Łotwa,
Luksemburg, Holandia) i w większości przypadków zależy od zasad przyjętych przez
poszczególne kliniki i uzależnione jest od wskazań lekarskich oraz opinii psychologa
(Finlandia, Holandia, Szwecja, Wielka Brytania).
Powszechnie przyjętym kryterium prawnym dopuszczalności stosowania procedury
medycznie wspomaganej prokreacji jest uzyskanie (pisemnej) zgody dawców i biorców
gamet i zarodków. Wiele trudności i kontrowersji budzi nadal określenie momentu, do
którego dawcy gamet i zarodków mają prawo wycofać zgodę na wszczepienie zarodków do
macicy kobiety. W świetle braku odpowiednich rozwiązań w polskim kodeksie rodzinnym i
opiekuńczym uregulowanie tej kwestii w niniejszym projekcie ma na celu uniknięcie sytuacji
spornych między dawcami komórek, podobnych do tej, która stała się przyczyną skargi
Natalie Evans przeciwko Wielkiej Brytanii przed Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu.
Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, projekt uwzględnia równe prawa dawców, w szczególności
prawo mężczyzny do wycofania zgody na posiadanie dzieci z określoną kobietą bez podania
przyczyn. Jednocześnie jednak projekt wychodzi naprzeciw potrzebom kobiet, które są
poddawane niezwykle skomplikowanej i obciążającej organizm procedurze i pozostawia
rozstrzygnięcie ewentualnych konfliktów odnośnie dawstwa zarodków sądom opiekuńczym.

43

Podobne rozwiązanie przyjęto w Grecji, a na podstawie przepisów ogólnych można je także
wywieść z ustawy belgijskiej.
W wielu państwach UE zostały powołane specjalne organy koordynujące i nadzorujące
działalność ośrodków medycznie wspomaganej prokreacji. We Francja jest to Agencja ds.
Biomedycyny, w Grecji Krajowa Agencja ds. Wspomaganego Rozrodu (z kompetencjami
nakładania sankcji karnych), w Hiszpanii Krajowa Komisja ds. Wspomaganego Rozrodu, a w
Wielkiej Brytanii Agencja ds. Ludzkiego Zapłodnienia i Embriologii (HFEA). Niniejszy
projekt tworzy Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego ds. Medycznie Wspomaganej
Prokreacji „PolArt”, które wraz z Krajową Radą ds. Transplantologii i Medycznie
Wspomaganej Prokreacji, Krajowym Centrum Bankowania Tkanek i Komórek oraz
ministrem właściwym do spraw zdrowia będzie stać na straży jakości i bezpieczeństwa
stosowania metod medycznie wspomaganej prokreacji w Polsce.
Artykuł 3 ust. 1 projektu czyni zadość postanowieniom art. 21 Konwencji o Prawach
Człowieka i Biomedycynie oraz art. 3 ust. 2 Karty Praw Podstawowych UE zakazującym
czerpania korzyści majątkowych z obrotu częściami ciała ludzkiego. Przeważająca większość
państw UE przyjmuje analogiczne rozwiązania, przewidując możliwość rekompensaty
poniesionych kosztów, w tym kosztów transportu. Rzadziej dopuszcza się symboliczną
zapłatę za dawstwo spermy (Cypr i Malta ze względu na brak regulacji, Wielka Brytania
symboliczne 15 GBP).
W odniesieniu do dawstwa niepartnerskiego komórek rozrodczych i zarodków najmniej
kontrowersji budzi dawstwo męskich gamet, które zdaje się być dozwolone we wszystkich
krajach UE. Dawstwo oocytów jest dopuszczalne we wszystkich krajach UE, z wyjątkiem
Austrii, Niemiec i Włoch. Podobnie kształtuje się kwestia dopuszczalności dawstwa
zarodków. Wyjątkiem jest tu ustawodawstwo Słowenii i Portugalii. Niniejszy projekt jest
zgodny z rozwiązaniami przyjętymi w większości krajów unijnych i dopuszcza
wykorzystywanie zarówno gamet męskich, jak i żeńskich pochodzących od osób trzecich oraz
dawstwo zarodków.
W Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, na Litwie, w Szwecji i Wielkiej Brytanii w
doborze gamet i zarodków bierze się pod uwagę informacje na temat fenotypu dawców gamet
lub zarodków w celu zachowania podobieństwa między urodzonym dzieckiem a biorcami.
Maksymalna liczba dzieci urodzonych w wyniku zastosowania komórek rozrodczych od
jednego dawcy waha się w poszczególnych państwach UE od 25 w Danii, poprzez 10 we

44