Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego

3
prawa lub wolności, pod warunkiem zachowania konstytucyjnej zasady proporcjonalności
(art. 31 ust. 3).
Jednak samo uzasadnienie ograniczenia wartościami wskazanymi w art. 31 ust. 3
Konstytucji nie jest wystarczające do uznania jego dopuszczalności. Konstytucyjność
ograniczenia zależy bowiem od odpowiedzi na trzy pytania: 1) czy wprowadzone ograniczenie
służy realizacji założonego celu, 2) czy jest niezbędne dla osiągnięcia tego celu, oraz 3) czy nie
stanowi zbyt wysokiego kosztu realizacji założonego celu, a zatem, czy pozostaje w
odpowiedniej proporcji w stosunku do ciężarów nakładanych przez nie na jednostkę.
Ograniczenie stosowania zakazu reformationis in peius w przypadku wyroków,
będących wynikiem porozumienia karnoprocesowego, takich jak dobrowolne poddanie się
karze (art. 387 k.p.k.) uzasadnione jest samą istotą konsensualnych instytucji procesowych,
których celem jest właśnie przyspieszenie i usprawnienie postępowania karnego, a tym samym
zminimalizowanie konieczności orzekania przez sąd odwoławczy.
Ratio legis zakwestionowanych przepisów związane jest zatem z zagwarantowaniem
"lojalności" oskarżonego, który korzystając z dobrodziejstwa porozumienia karnoprocesowego,
powinien powstrzymać się od bezzasadnego zaskarżania wyroków wydanych w trybie
konsensualnym, a tym samym instrumentalnego wykorzystywania gwarancji wynikających z
zakazu reformationis in peius.
Należy uznać, że ograniczenie konstytucyjnego prawa do obrony, w postaci wyłączenia
stosowania zakazu reformationis in peius, przewidzianego w zakwestionowanych przepisach,
w sytuacji zaskarżenia wyłącznie na korzyść oskarżonego wyroku wydanego z zastosowaniem
art. 387 k.p.k., znajduje uzasadnienie w wartościach związanych z efektywnością procesu
karnego, jego przyspieszeniem i usprawnieniem.
Ograniczenie zakazu reformationis in peius jest też - zdaniem TK - niezbędne dla
osiągnięcia wspomnianego celu.
Odnośnie trzeciego pytania, TK przypomniał, że wyłączenie zakazu reformationis in
peius miało wiązać się wyłącznie z postawą oskarżonego, a nie z czynnikami od niego
niezależnymi i zapobiegać miało przejawom nielojalnej postawy oskarżonego w toku procesu.
TK stwierdził więc, że o ile wprowadzenie w kwestionowanych przepisach ograniczenia
zakazu reformationis in peius wiąże się z zachowaniem oskarżonego, zmierzającym do
zniweczenia celów zakładanych przez ustawodawcę, a więc ze złamaniem porozumienia
karnoprocesowego, to w tym zakresie należy uznać, że powyższe ograniczenie zachowuje
właściwą miarę, proporcję między efektem ograniczenia a pewną dolegliwością dla jednostki.
Zasadnie służy przeciwdziałaniu sytuacji, w której oskarżony najpierw inicjuje dobrowolne
4
poddanie się karze, a następnie dąży do podważenia wyroku, licząc na dalsze polepszenie swej
sytuacji procesowej korzystając z zakazu reformationis in peius. W tym zakresie wyłączenie
zakazu reformationis in peius spełnia test proporcjonalności sensu stricto.
W związku z powyższym art. 434 § 3 i art. 443 zdanie pierwsze in fine k.p.k., w
zakresie, w jakim dopuszczają możliwość orzeczenia na niekorzyść oskarżonego w oparciu o
zarzuty związane ze skazaniem w trybie art. 387 k.p.k. w sytuacji zaskarżenia wyroku
wyłącznie na korzyść oskarżonego, są zgodne z art. 42 ust. 2 Konstytucji.
Trudno natomiast - zdaniem TK - uznać zachowanie proporcjonalności sensu stricto w
stosunku do wprowadzonego ograniczenia zakazu reformationis in peius w sytuacji, w której
przyczyna uchylenia wyroku nie leży po stronie oskarżonego, lecz po stronie sądu. W takich
przypadkach wyłączenie zakazu orzekania na niekorzyść oskarżonego, a tym samym ograniczenie
prawa do obrony, nie znajduje uzasadnienia w wartościach wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji i
nie spełnia też warunków zasady proporcjonalności. Co więcej, sprzecznie z zasadą
proporcjonalności dopuszcza do ograniczenia konstytucyjnego prawa do obrony w zakresie zakazu
orzekania na niekorzyść oskarżonego.
Chodzi przede wszystkim o sytuacje, gdy oskarżony podnosi zasadne zarzuty obrazy
przepisów prawa materialnego - art. 438 pkt 1 k.p.k., przepisów prawa proceduralnego w
zakresie nieobjętym porozumieniem zawartym w trybie art. 387 kpk. - art. 438 pkt 2 k.p.k.,
albo też mają miejsce uchybienia stanowiące tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze - art.
439 k.p.k.
W sytuacjach wyżej wskazanych dochodzi do naruszenia przepisów prawa materialnego
lub procesowego, za które odpowiedzialność ponosi przede wszystkim sąd. Kwestionowane
przepisy, wyłączając zakaz reformationis in peius, pozwalają natomiast na obciążenie
oskarżonego konsekwencjami błędu, którego dopuścił się sąd, procedując w sprawie bez
dopełnienia należytej staranności. W takiej sytuacji obarczenie oskarżonego negatywnymi
skutkami wniesienia przez niego zasadnego środka odwoławczego byłoby całkowicie
niezrozumiałe i sprzeczne z podstawowymi założeniami procesu karnego.
Wyłączenie przez kwestionowane przepisy, we wskazanym zakresie, stosowania zakazu
reformationis in peius stanowi zatem niedopuszczalne, na gruncie art. 31 ust. 3 Konstytucji,
ograniczenie konstytucyjnego prawa do obrony.
2.3. TK zwrócił uwagę, że skutkiem wyroku, jest to, iż wyłączenie zakazu reformationis
in peius jest uzasadnione w sytuacji, gdy dojdzie do skazania w trybie dobrowolnego poddania
się karze tj. spełnione zostaną warunki określone w art. 387 k.p.k., a następnie oskarżony
5
zakwestionuje rozstrzygnięcie zawarte w wyroku wydanym na jego wniosek i zgodnie z
zawartą w tym wniosku propozycją dobrowolnego poddania się karze.
Natomiast zakaz reformationis in peius będzie obowiązywał, jeśli przyczyna uchylenia
wyroku nie leży po stronie oskarżonego, lecz po stronie sądu. Trudno bowiem zgodzić się z
tym, by oskarżony ponosił konsekwencje błędu lub braku należytej staranności, których
dopuścił się sąd. Wyłączenie zakazu reformationis in peius w takich przypadkach stanowi
niedopuszczalne ograniczenie konstytucyjnego prawa do obrony.
TK jest "ustawodawcą negatywnym", a więc nawet przyjęcie zakresowego wyroku,
wyznaczającego - jak to tylko możliwe - precyzyjnie konstytucyjną albo też niekonstytucyjną
treść zakwestionowanego przepisu, nie usunie wątpliwości podczas jego stosowania, które
jednoznacznie rozwiać może tylko zmiana dokonana przez ustawodawcę - nadająca takie
brzmienie owym przepisom, które odpowiadać będzie wymogom konstytucyjnym.
Ponadto, zdaniem TK, "niezbędna nowelizacja nie powinna ograniczać się wyłącznie do
nowego uregulowania sytuacji wyłączenia zakazu orzekania na niekorzyść oskarżonego w
wypadkach uprzedniego skazania z zastosowaniem art. 387 k.p.k., a więc dobrowolnego
poddania się karze. W pełni uzasadnione jest zrewidowanie dopuszczalnego zakresu
wyłączenia zakazu reformationis in peius także w innych wypadkach określonych w § 3 art.
434 k.p.k., a więc: 1) przede wszystkim także w odniesieniu do skazania z zastosowaniem art.
343 k.p.k. albo art. 156 k.k.s. oraz 2) rozważenia celowości zmiany również w zakresie
dotyczącym sytuacji określonych w art. 60 § 3 i 4 k.k. lub art. 36 § 3 k.k.s.".
W ocenie TK niezbędna jest zatem kompleksowa interwencja legislacyjna, mająca na
celu dostosowanie treści przepisów k.p.k. normujących ograniczenia zakazu reformationis in
peius, tj. art. 434 § 3 i art. 443 zdanie pierwsze in fine k.p.k., do wymogów konstytucyjnych.
2.4. Wyrok wywołuje skutki prawne z dniem publikacji. Trybunał nie zdecydował się
na odsunięcie w czasie terminu utraty mocy obowiązującej przepisu.
3. Cele i zakres projektowanej ustawy
Mając na uwadze konieczność wykonania wyroku, kierując się jego sentencją i
uzasadnieniem, proponuje się, aby zmiana ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks
postępowania karnego polegała na nowelizacji art. 434 § 3. Nowa treść § 3 ogranicza zakres
wyjątku od zakazu reformationis in peius tylko do sytuacji, gdy we wniesionym na korzyść
oskarżonego środku odwoławczym zaskarża się rozstrzygnięcie co do winy lub co do kary lub
6
środków karnych, objęte uprzednim porozumieniem. Rozwiązanie to, zgodne z intencjami
Ministra Sprawiedliwości, było też sugerowane przez TK w uzasadnieniu do wyroku.
Oznacza to, że oskarżony, w sytuacji, gdy środek odwoławczy wniesiono na jego
korzyść, nie będzie mógł korzystać z dobrodziejstw zakazu orzekania na jego niekorzyść, jeśli
owo zaskarżenie dotyczy winy, kary lub środka karnego, co do których porozumiał się
uprzednio z drugą stroną postępowania karnego.
W pozostałych sytuacjach, gdy środek odwoławczy wniesiono tylko na korzyść
oskarżonego, sąd nie będzie mógł orzec na jego niekorzyść (także wtedy gdy zaskarża on te
"elementy" wyroku konsensualnego, które nie były związane z porozumieniem).
Konsekwencją proponowanej zmiany jest też "doprecyzowująca" zmiana w art. 443.
4. Konsultacje
Stanowisko w sprawie projektu ustawy przedstawił Minister Sprawiedliwości, Pierwszy
Prezes Sądu Najwyższego i Stowarzyszenie Prokuratorów RP. Zarówno Minister jak i Prezes
SN zaproponowali, by nie tyle (nie tylko) ograniczyć w art. 434 § 3 - jak w projekcie - zakres
wyjątku od zakazu reformationis in peius, lecz wyłączyć w ogóle z zakresu wyjątku od zakazu
te orzeczenia, które zapadły w warunkach art. 60 § 3 k.p.k. albo art. 36 § 3 k.k.s. (Sąd
Najwyższy), albo utrzymać ten wyjątek tylko w odniesieniu do uzgodnionych rozstrzygnięć
co do winy lub co do kary lub środków karnych (propozycja Ministra Sprawiedliwości).
5. Skutki finansowe wykonania projektowanej ustawy
Ustawa nie powoduje skutków finansowych dla budżetu państwa.
6. Oświadczenie o zgodności z prawem Unii Europejskiej
Projektowana ustawa nie jest objęta prawem Unii Europejskiej.
Warszawa, 14 grudnia 2009 r.

BAS-WAL-2618/09

Pan
Bronisław Komorowski
Marszałek Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej
Opinia
w sprawie zgodności z prawem Unii Europejskiej senackiego projektu
ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (przedstawiciel
wnioskodawców: senator – Piotr Benedykt Zientarski)

Na podstawie art. 34 ust. 9 uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992
roku – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Monitor Polski z 2009 r., Nr 5, poz. 47)
sporządza się następującą opinię:

1. Przedmiot projektu ustawy
Projekt ustawy ma na celu nadanie nowego brzmienia art. 434 § 3 oraz
art. 443 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.
U. Nr 89, poz. 555, ze zmianami; dalej: kodeksu). Projektowana nowelizacja
kodeksu stanowi wykonanie obowiązku dostosowania systemu prawa do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 kwietnia 2009 r. (sygn. akt P
22/07).
Zgodnie z art. 2 projektu ustawy, ustawa wchodzi w życie po upływie 14
dni od dnia ogłoszenia.

2. Stan prawa Unii Europejskiej w materii objętej projektem
Materia, której dotyczy projekt, nie jest regulowana prawem Unii
Europejskiej.

3. Analiza przepisów projektu pod kątem ustalonego stanu prawa
Unii Europejskiej
Projekt nie reguluje kwestii objętych prawem Unii Europejskiej.

4. Konkluzje
Przedmiot projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
karnego nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.

Opracował: Zespół Prawa Europejskiego i Międzynarodowego
Akceptował: Dyrektor Biura Analiz Sejmowych


Michał Królikowski
Deskryptory bazy Rex: Unia Europejska, projekt ustawy, kodeks postępowania karnego