Testament przedsiębiorcy, czyli jak zadysponować firmą na wypadek śmierci

Przeczytaj także: Prawo spadkowe. Jakie kroki powinien podjąć przedsiębiorca?

Śmierć przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą

W przypadku śmierci przedsiębiorcy, prowadzącego indywidualnie działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji Działalności Gospodarczej zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące skutków prawnych śmierci osoby fizycznej. W przypadku przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą jest ona prowadzona pod firmą będąca imieniem i nazwiskiem przedsiębiorcy,a majątek zgromadzony w ramach tej działalności często miesza się z majątkiem nie pochodzącym z prowadzenia działalności tworząc w praktyce jedną masę majątkową. Według Kodeksu prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej, co znaczy iż spadkobierca wstępuje w ogół praw i obowiązków spadkodawcy. W skład spadku po zmarłym przedsiębiorcy wejdzie, więc wśród wielu składników majątku również przedsiębiorstwo. Spadkobierca stanie się też stroną obowiązujących zmarłego umów, z wyjątkiem umów związanych ściśle z osobą spadkodawcy.

Niestety, nie tylko prawa, ale i obowiązki zmarłego przechodzą na spadkobierców i obciążają pozostałe po nim aktywa, powodując po stronie spadkobierców obowiązek uregulowania długów i znoszenia ciężarów. Do spadkowych należeć będą więc wszelkie długi, które nie wygasną z chwilą śmierci przedsiębiorcy, a więc przede wszystkim, te wynikające w umów zawartych przez zmarłego przedsiębiorcę zarówno dotyczące majątku osobistego, dorobkowego małżeńskiego, jak i przedsiębiorstwa. Odpowiednio i wierzytelności będą przypisane do tych majątków.

Skutki śmierci wspólnika spółki cywilnej

Co do zasady „członkostwo” w spółce cywilnej, która jest jedynie umową, a nie odrębnym od wspólników podmiotem prawa, wygasa w wypadku śmierci wspólnika. W takim przypadku w skład spadku wchodzą prawa majątkowe, które powstają lub stają się wymagalne w razie wystąpienia wspólnika ze spółki, określone w art. 871 Kodeksu cywilnego. Co za tym idzie spadkobierca nie staje się z mocy prawa stroną umowy spółki cywilnej i nie wykonuje w miejsce zmarłego praw i obowiązków z niej wynikających. Spadkobierca może żądać m.in.: zwrotu wniesionych wkładów oraz równowartości udziału w majątku spółki, pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym zmarły wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

Umowa spółki może jednak zawierać postanowienia przewidujące wstąpienie do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika. Wtedy spadkobierca zmarłego wspólnika wchodzi z mocy prawa do spółki na jego miejsce. Uzyskuje prawa i obowiązki wynikające z uczestnictwa w spółce, odpowiada solidarnie z pozostałymi wspólnikami za zobowiązania spółki. Spadkobierca może również wypowiedzieć swój udział w spółce na takich samych zasadach, jak każdy inny wspólnik. Jeżeli spadkobierców jest kilku powinni oni wskazać jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa.

Jeżeli więc, wolą spadkodawcy jest by działalność w spółce była kontynuowana musi on nie tylko właściwie sporządzić testament, ale przede wszystkim zadbać o właściwy zapis w umowie spółki cywilnej dopuszczający wstąpienie jego spadkobierców na jego miejsce.

Skutki śmierci wspólnika spółki osobowej

Śmierć wspólnika jest jedną z przyczyn rozwiązania spółki jawnej, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej. Wspólnicy mogą więc ustalić w umowie spółki, iż prawa, które przysługują zmarłemu nabędą jego spadkobiercy. W tym przypadku, jak przy umowie spółki cywilnej, należy zawczasu porozumieć się ze wspólnikami i wprowadzić stosowane postanowienie do umowy spółki jawnej. Umowa spółki, w takim przypadku powinna regulować zasady wstąpienia i wykonywania praw po zmarłym wspólniku. Jeżeli wspólnicy nic nie postanowili w kwestii zasad wykonywania praw, jakie miał zmarły wspólnik, służą one wszystkim spadkobiercom wspólnie, a do ich wykonywania spadkobiercy powinni wskazać spółce jedną osobę. W przypadku gdy umowa spółki jawnej przewiduje wstąpienie spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika i spadkobierca przyjmie spadek, to nie będzie musiał składać oświadczeń o przystąpieniu do spółki jawnej, wstąpi on do niej ze skutkiem od dnia otwarcia spadku. Spadkobierca może, w ciągu sześciu miesięcy od dnia stwierdzenia nabycia spadku, żądać przekształcenia spółki jawnej w spółkę komandytową i przyznania mu statusu komandytariusza (zob. art. 583 § 4 k.s.h.) Żądanie takie, może zgłosić każdy spadkobierca, który przyjął spadek, nawet w sytuacji, gdy umowa spółki jawnej nie przewiduje, że spadkobierca zmarłego wspólnika wstępuje w jego miejsce do spółki.

W przypadku spółki partnerskiej, czyli spółki osobowej, utworzonej przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą, zastosowanie mają przepisy o spółce jawnej. Jednakże w przypadku spółki partnerskiej, aby spadkobierca partnera mógł wstąpić do spółki partnerskiej, powinien posiadać odpowiednie kwalifikacje uprawniające go do wykonania tych wolnych zawodów, które są przedmiotem działalności spółki, gdyż partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów np. adwokata, aptekarza, architekta, inżyniera budownictwa, biegłego rewidenta. Jak wynika z powyższego, spadkodawca nie może skutecznie postanowić by spadkobierca nie wykonujący danego wolnego zawodu wstąpił na jego miejsce w spółce.

Ustawodawca w regulacji spółki komandytowej odróżnia skutki śmierci komplementariusza i komandytariusza. Co do skutków śmierci komplementariusza, odpowiednie zastosowanie znajdą przepisy o spółce jawnej, (tj. art. 60, 64 i 65 k.s.h.). Możliwe są następujące sytuacje:

• zasadniczo śmierć komplementariusza powoduje rozwiązanie spółki,
• pomimo śmierci komplementariusza spółka może trwać dalej między pozostałymi wspólnikami, jeżeli tak stanowi umowa spółki lub pozostali wspólnicy tak postanowią. Nie będzie to możliwe, gdy w spółce był tylko jeden komplementariusz.
• jeżeli umowa spółki zawiera postanowienie, że prawa, jakie miał zmarły wspólnik, służą wszystkim spadkobiercom wspólnie, spółka trwa nadal z jego spadkobiercami, którzy wstępują w jego prawa jako wspólnik zbiorowy (łączny).

Natomiast śmierć komandytariusza co do zasady nie jest przyczyną powodującą rozwiązanie spółki (art. 124 § 1k.s.h.), poza przypadkiem, gdy zmarły był jedynym komandytariuszem, a jego spadkobiercą byłby komplementariusz, gdyż w spółce komandytowej ta sama osoba nie może być zarazem komandytariuszem i komplementariuszem. Pomimo śmierci komandytariusza spółka będzie więc, trwać dalej z jego spadkobiercami, jako komandytariuszami. Umowa spółki komandytowej może jednak stanowić inaczej, może ograniczyć, a nawet wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców zmarłego komandytariusza lub odmiennie uregulować zasady wstąpienia w miejsce zmarłego komandytariusza. Dopuszczalne jest wprowadzenie do umowy spółki postanowień ograniczających krąg spadkobierców, którzy mogą wstąpić do spółki jako komandytariusze (np. mający określone wykształcenie) lub wskazanie, że na miejsce zmarłego wstępuje tylko jeden spadkobierca, i podanie kryteriów, które musi spełnić.

Kodeks spółek handlowych nie przewiduje śmierci komplementariusza, jako przyczyny rozwiązania spółki komandytowo-akcyjnej, o ile nie jest to jedyny komplementariusz. W tym ostatnim przypadku spółka ulegnie rozwiązaniu, chyba że statut zawiera w tym zakresie odmienne rozwiązania. Pomimo zatem śmierci komplementariusza spółka będzie mogła trwać nadal od wejścia do spółki spadkobierców komplementariusza. Śmierć akcjonariusza w takiej spółce nie ma wpływu na byt spółki, a prawa z akcji podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia.

Skutki śmierci wspólnika spółki kapitałowej

Śmierć wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie ma wpływa na byt prawny spółki, a więc spółka po jego śmierci trwa nadal. Udziały zmarłego wspólnika wchodzą w skład spadku po nim i podlegają dziedziczeniu jeżeli umowa spółki nie zawiera w tym względzie żadnych postanowień. Umowa spółki może jednak ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie spadkobierców do spółki. W takim jednak wypadku umowa spółki, pod warunkiem bezskuteczności tego ograniczenia lub wyłączenia, musi wskazywać warunki spłaty spadkobierców. Brak zasad wyłączenia lub ograniczenia spowoduje, że udziały podlegać będą dziedziczeniu według prawa spadkowego.

Należy sprawdzić też, czy w umowie spółki nie przewidziano śmierć wspólnika, jako przesłanki jej rozwiązania. Może się tak zdarzyć, gdyż zgodnie z art. 270 pkt. 1 Kodeksu spółek handlowych rozwiązanie umowy spółki powodują okoliczności przewidziane w umowie spółki. Istotne jest również to, czy nie przewidziano w umowie umorzenia udziału w razie śmierci wspólnika. W takim przypadku udział nie wejdzie do spadku, a przedmiotem dziedziczenia będzie przewidziane w związku z tym wynagrodzenie (spłata umarzanego udziału).

W przypadku spółki akcyjnej, która z zasady jest spółką najbardziej oderwana od swego substratu osobowego, śmierć akcjonariusza także nie wpływa co do zasady na byt prawny spółki. Prawa i obowiązki zmarłego akcjonariusza podlegają dziedziczeniu. Statut spółki może zakładać, podobnie jak wyżej, iż akcje na wypadek śmierci akcjonariusza ulegają umorzeniu. Wtedy w skład spadku wejdzie zobowiązanie spółki do wynagrodzenie z tytułu umorzenia akcji.

Do rozrządzeń testamentowych mających za cel utrzymanie w ruchu i kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa, czy spółki, można podejść poprzez albo wyłączenie z majątku spadkowego tego przedsiębiorstwa lub kontrolnych pakietów akcji, czy udziałów albo odwrotnie, poprzez wyłączanie z majątku przekazywanego spadkobiercy, który ma dziedziczyć przedsiębiorstwo, czy też kontrolny pakiet akcji czy udziałów, tych aktywów lub grup aktywów którymi można zadysponować na rzecz spadkobierców lub innych osób bez szkody dla przedsiębiorstwa lub spółki. Mogą to być zapisy i polecenia po przez które będzie się dysponować np. obrazami, określonymi przedmiotami gospodarstwa domowego lub osobistymi o walorach pamiątkowych, czy rodzinnych.

Reasumując, można powiedzieć, iż przeważnie podstawową troską przedsiębiorcy jest zadysponowanie swoim przedsiębiorstwem lub takim pakietem akcji, czy udziałów, który stanowi o kontroli- pozycji dominującej w konkretnej spółce, tak aby przedsiębiorstwo to lub spółka nie uległy likwidacji bądź istotniej utracie wartości i mogły kontynuować działalność, stanowiąc źródło przychodów dla spadkobiercy lub spadkobierców. Chodzi tu o zachowanie integralności w takim zakresie i w taki sposób aby było możliwe kontynuowanie działalności i zachowanie integralności przedsiębiorstwa lub spółki przez osoby, które dają gwarancję osiągnięcia tego celu. Po pierwsze więc, należy dokonać właściwie rozrządzenia testamentowego, w najwyższym możliwym stopniu odzwierciedlającego wolę spadkodawcy, a po drugie, w przypadku działalności prowadzonej w formie spółki w miarę możliwości właściwie ukształtować (zakładając spółkę bądź następczo) treść umowy lub statutu tak, aby jej postanowienia nie niweczyły w konsekwencji woli testatora (spadkodawcy - przedsiębiorcy).