Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych

3
stosowanych możliwości jest tutaj stworzenie możliwości zwrotu takich kosztów przez Skarb
Państwa.”
Na tle sprawy P 8/12 zacytowane powyżej tezy okazały się być w pełni aktualne.
W świetle zaskarżonego art. 491 zdanie drugie u.s.m., koszty procesu zostały przerzucone
na spółdzielnie mieszkaniowe niezależnie od wyniku ewentualnego sporu. Spółdzielnia
obowiązana była pokryć koszty postępowania sądowego (a stosownie do pó niej przyjętego
brzmienia – koszty sądowe oraz koszty zastępstwa procesowego) zarówno wtedy, gdy: (1) sąd
uwzględnił żądanie pozwu, wydając zastępcze oświadczenie woli o wyodrębnieniu lokalu, jak
i wówczas, gdy (2) powództwo zostało oddalone z uwagi na to, że ustanowienie prawa
odrębnej własności lokalu nie było możliwe – czy to z przyczyn leżących wyłącznie po
stronie powoda (zalegającego, przykładowo, z opłatami eksploatacyjnymi lub zapłatą wkładu
budowlanego), czy też wobec przedłużających się postępowań związanych z uregulowaniem
tytułu prawnego do gruntu, niezbędnym podziałem (względnie połączeniem) nieruchomości,
uzgodnieniem treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym lub wreszcie –
weryfikacją legalności uchwał zarządu spółdzielni. Poza tym niekorzystne dla spółdzielni
mieszkaniowej rozstrzygnięcie o kosztach musiało zapaść również (3) w razie umorzenia
postępowania z uwagi na zawarcie przez strony ugody sądowej albo wobec cofnięcia pozwu
w związku z zaspokojeniem roszczenia. adna z obowiązujących równolegle norm prawnych
nie dawała przy tym podstaw do poszukiwania przez spółdzielnie mieszkaniowe odrębnego
ródła dla zaspokojenia ich roszczeń o zwrot poniesionych kosztów zakończonego procesu.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zasada równości (art 32 ust. 1 Konstytucji)
w postępowaniu toczącym się w oparciu o art. 491 u.s.m. realizowana była tylko w pierwszej
z wymienionych wyżej sytuacji. Natomiast w pozostałych dwóch przypadkach determinantą
przeważającą nad zasadą rozdziału kosztów zgodnie z wynikiem procesu był początkowy
status stron postępowania, przy czym powód ubiegający się o ustanowienie odrębnej
własności lokalu zawsze miał status strony wolnej od ryzyka ekonomicznego, a pozwana
spółdzielnia mieszkaniowa musiała za każdym razem finansować koszty postępowania.
Analizowany system ponoszenia kosztów procesu abstrahował także od indywidualnej
sytuacji stron czy chociażby ich zachowania w toku procesu. Inaczej bowiem niż na gruncie
ogólnych regulacji dotyczących kosztów procesu (zob. art. 103 k.p.c.), powód nie mógł zostać
obciążony nawet kosztami lekkomyślnie składanych wniosków dowodowych bąd też
wynikłymi z niesumiennego przedstawiania stanu faktycznego lub celowego przewlekania
postępowania.

4
„[S]półdzielnia jako strona pozwana nie podejmuje decyzji o wszczęciu postępowania,
lecz jest do niego «wciągana» jednostronną decyzją powodów o złożeniu pozwu. Mechanizm
ten jest typowy dla spraw cywilnoprawnych i sam w sobie nie budzi zastrzeżeń (…). Na tle
art. 491 zdanie drugie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych przestaje on jednak być
„neutralnym” wyrazem prawa do sądu, ponieważ nie towarzyszą mu żadne mechanizmy
zapobiegające nadużyciom, nawet w najbardziej drastycznych wypadkach, kiedy składanie
pozwów jest traktowane jako rozrywka czy instrument zemsty na przeciwniku procesowym.
(…) [O]kreślone w obu badanych wersjach zaskarżonego przepisu skutki ekonomiczne
postępowania dla pozwanej spółdzielni zostały ukształtowane na zasadzie odpowiedzialności
obiektywnej, w całkowitym oderwaniu od wyniku sprawy. (…) [P]owód w zainicjowanym
przez siebie postępowaniu nigdy nie traci, podczas gdy spółdzielnia traci zawsze – nie tylko
nigdy nie ma prawa do otrzymania zwrotu poniesionych kosztów, ale także zawsze jest
zobowiązana do ich zwrotu stronie przeciwnej.”
W opinii Trybunału, zaskarżone uregulowanie mogło wymuszać na spółdzielniach
mieszkaniowych uwzględnianie wątpliwych roszczeń o wyodrębnienie lokali właśnie przez
to, że rodziło obawę przed wystąpieniem poważnych skutków finansowych ewentualnego
postępowania sądowego, choćby nawet wygranego. Sposób rozdziału kosztów wskazany
w art. 491 zdanie drugie u.s.m. mógł ponadto negatywnie wpływać na prawo pozwanej
spółdzielni mieszkaniowej do prezentowania jej stanowiska w toku postępowania, co stanowi
nieodłączny element prawa do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej. „Skuteczne
odparcie zarzutów bezczynności może wymagać podejmowania przez spółdzielnię działań
procesowych wiążących się z powstawaniem znacznych kosztów, które niekiedy mogą
przewyższać korzyści wynikające z wygrania sprawy.”
Dlatego też sąd konstytucyjny doszedł do wniosku, że zdanie drugie w art. 491 u.s.m.
(i to w obu brzmieniach objętych pytaniami prawnymi, które uruchomiły kontrolę trybunalską)
naruszało standardy konstytucyjne.

3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
Wypowied Trybunału Konstytucyjnego w sposób istotny wpłynęła na stan prawny.
Ogłoszenie wyroku doprowadziło bowiem do wyeliminowania normy mającej charakter lex
specialis (art. 491 zdanie drugie u.s.m.), a tym samym z dniem 3 sierpnia 2012 r. zagadnienie
kosztów w sprawach, o których mowa w art. 491 zdanie pierwsze u.s.m. stało się przedmiotem
regulacji przepisów ogólnych z Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako k.p.c.) oraz

5
ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r.
Nr 90, poz. 594, z pó n. zm.). W konsekwencji powód, podobnie jak i pozwana spółdzielnia
mieszkaniowa, muszą obecnie liczyć się z możliwością obciążenia kosztami procesu w razie
jego przegrania, w tym kosztami profesjonalnego zastępstwa procesowego, jeżeli przeciwnik
jest reprezentowany przez adwokata lub radcę prawnego (por. art. 98 i art. 99 k.p.c.). Sąd
może wszakże w niektórych przypadkach odstąpić od orzekania o kosztach w myśl zasady
odpowiedzialności za wynik procesu (zob. art. 101–103 k.p.c.), jednak to, czy podstawa do
zasądzenia całości kosztów bąd ich części od strony wygrywającej wystąpi w danej sprawie,
zależy już od konkretnego układu procesowego oraz zachowania stron w toku postępowania.
Dodatkowo powód dochodzący roszczenia o ustanowienie prawa odrębnej własności lokalu
w drodze tzw. zastępczego oświadczenia woli nie korzysta z żadnych ustawowych preferencji
w zakresie ponoszenia opłat sądowych (zwłaszcza opłaty od pozwu) i jedynie na zasadach
określonych w przepisach art. 101 i art. 102 powołanej powyżej ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych może ubiegać się o zwolnienie od wspomnianych opłat tudzież
wszelkich kosztów sądowych.
W porównaniu zatem z unormowaniami obowiązującymi przed wejściem w życie wyroku
Trybunału sytuacja osób, które zamierzają wystąpić z roszczeniem przeciwko spółdzielni
mieszkaniowej, zmieniła się diametralnie. Po pierwsze, aktualnie osoby te muszą posiadać
odpowiednie środki finansowe (albo uzyskać stosowne zwolnienie), by w ogóle poddać swoje
żądanie kognicji sądu. Po drugie, wnosząc powództwo powinny również dokonać kalkulacji
związanej z ewentualnym obowiązkiem poniesienia całości kosztów postępowania sądowego,
podczas gdy pod rządami art. 491 zdanie drugie u.s.m. okoliczności takiej nie musiały
uwzględniać.
W ocenie Senatu, obowiązujący stan prawny może mieć więc mrożący skutek
w zakresie dochodzenia ustanowienia odrębnej własności lokalu nawet w tych sytuacjach,
w których racja jest po stronie uprawnionego, tj. spełnione zostały przesłanki wniesienia
powództwa przeciwko spółdzielni mieszkaniowej. I jakkolwiek efekt poszanowania wartości
konstytucyjnych z punktu widzenia spółdzielni mieszkaniowych niewątpliwie został osiągnięty,
to trudno uznać, że obowiązujący stan prawny sprzyja zachowaniu równowagi w relacjach:
osoby uprawnione do lokali – spółdzielnie mieszkaniowe. Te ostatnie są zazwyczaj przecież
podmiotami o silniejszej pozycji ekonomicznej.
Biorąc to pod uwagę, a także fakt, że ustawodawca wspierał jak dotąd przekształcenia
właścicielskie w stosunkach spółdzielczych, zdecydowano się na modyfikację zasad ogólnych

6
i wprowadzenie regulacji analogicznej do tej, jaka znajduje zastosowanie w sprawach ze
stosunków pracy, w których stroną inicjującą postępowanie jest pracownik (art. 97 ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Rozwiązanie to wychodzi skądinąd naprzeciw
sugestiom Trybunału Konstytucyjnego, który wyra nie dopuścił odmienne uregulowanie
kosztów procesu na gruncie art. 491 u.s.m. (por. pkt 6.2 uzasadnienia).
Proponuje się zatem, aby osoba występująca z powództwem z art. 491 zdanie pierwsze
u.s.m. (według projektu regulacja ta ma zostać objęta ust. 1) nie musiała ponosić w trakcie
procesu wydatków sądowych, np. kosztów wnioskowanej opinii biegłego, i by wydatki te
w jej zastępstwie wykładał tymczasowo Skarb Państwa, a następnie – by w rozstrzygnięciu
końcowym sąd decydował o tym, kto powinien pokryć należne wydatki. Sąd będzie przy tym
stosował odpowiednio art. 113 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, co
oznacza, iż jego orzeczenie będzie nawiązywać do zasady odpowiedzialności za wynik
procesu.
W proponowanym brzmieniu art. 491 ust. 2 u.s.m. posłużono się klauzulą generalną
„wypadków szczególnie uzasadnionych”, gdyż chroniąc powodów, gwarantuje ona zarazem
odpowiedni zakres uznania sędziowskiego, a nade wszystko umożliwia sądowi orzekającemu
o kosztach skorzystanie z zasady zawinienia wyrażonej w art. 103 k.p.c. W komentarzach
do art. 97 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, gdzie występuje identyczny
zwrot, wskazuje się również, że pozwala on na zasądzenie kosztów od powoda (pracownika),
jeżeli powództwo było oczywiście bezzasadne, z tym że w tym przypadku jest to wykładnia
dokonywana przez sięgnięcie do analogii juris (por. art. 96 ust. 1 pkt 1 i ust. 4 ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Mimo to nie można wykluczyć, że i w sprawach
przeciwko spółdzielniom mieszkaniom okoliczność tego typu będzie czasami determinowała
orzeczenie niekorzystne dla powoda. W każdym razie – w przekonaniu projektodawcy –
proponowana formuła klauzuli generalnej będzie sprzyjała sprawiedliwemu rozstrzyganiu
o kosztach.
Według tych samych zasad sąd powinien rozstrzygać o obciążeniu powoda kosztami
sądowymi i kosztami zastępstwa procesowego poniesionymi przez stronę przeciwną. Tak
więc skoro nie zawsze spółdzielnia mieszkaniowa, która wygra spór, będzie mogła liczyć na
zasądzenie kosztów od drugiej strony, pozostaje przesądzić, że w wypadku gdy powód nie
zostanie zobowiązany do zwrotu całości lub części kosztów procesu, należności z tego tytułu
obciążą rachunek Skarbu Państwa.


7
Zdaniem Senatu, celowe będzie ograniczenie zasady bezpośredniego działania nowego
prawa jako zmieniającego znacząco obowiązujące regulacje związane z ponoszeniem kosztów
sądowych oraz pozostałych kosztów procesu w sprawach wszczętych na podstawie art. 491
u.s.m. W związku z tym w art. 2 zaproponowano, by projektowany art. 491 ust. 2 u.s.m.
znajdował zastosowanie jedynie w tych przypadkach, w których postępowanie w danej instancji
zostało wszczęte już po wejściu w życie ustawy. Z drugiej strony w art. 3 przewidziano
możliwie krótki termin vacatio legis (14 dni).
Nie zdecydowano się na przyznanie ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych
osobom dochodzącym ustanowienia odrębnej własności lokalu, albowiem wspomniana już
instytucja zwolnienia od kosztów sądowych na mocy orzeczenia sądowego w wystarczającym
stopniu zapewnia dostęp do sądu wszystkim tym osobom, których nie stać na uiszczenie opłat
od pozwu czy środka zaskarżenia. Jednocześnie zwolnienie w omawianym trybie pozwala
na selekcję roszczeń oczywiście bezzasadnych, ponieważ zgodnie z art. 109 ust. 2 ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oczywista bezzasadność dochodzonego roszczenia
stanowi przesłankę obligatoryjnej odmowy zwolnienia.
Resumując: zestawienie projektowanej regulacji z tą, która obowiązuje obecnie, pozwala
stwierdzić, iż po wejściu w życie ustawy o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych,
w zakresie rozliczenia kosztów procesu o ustanowienie prawa odrębnej własności lokalu,
zostaną stworzone mechanizmy korygujące różnice między statusem majątkowym stron.
Powodowie (osoby występujące z żądaniem przewidzianym w art. 491 ust. 1 u.s.m. w nowym
brzmieniu) będą, co do zasady, zwolnieni z części kosztów sądowych, tzn. wydatków
ponoszonych w toku postępowania, i – w razie przegrania procesu – nie będą obowiązani
do zwrotu kosztów stronie pozwanej. Z kolei spółdzielnie mieszkaniowe zyskają możność
ubiegania się o zwrot poniesionych kosztów od Skarbu Państwa, jeżeli tylko znajdzie to
uzasadnienie w zasadzie odpowiedzialności za wynik procesu i nie będzie przy tym podstaw
do obciążenia tymi kosztami strony, która przegrała postępowanie.

4. Konsultacje
Pisma z prośbą o opinię do pierwotnej wersji projektu otrzymali: Minister Transportu,
Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Minister Sprawiedliwości, Minister Finansów, Sąd
Najwyższy, Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa oraz Krajowa Rada Radców Prawnych.
Minister Sprawiedliwości odniósł się do projektu negatywnie, uzasadniając to tym, że
intencją Trybunału Konstytucyjnego było zapewnienie zrównoważonego ponoszenia kosztów